A MAN BEYOND REALITY.. A REAL SUPERMAN.. A GREAT NEWMARTYR.. IOANNIS DASKALOGIANNIS.. ΕΝΑΣ ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΟΣ.. ΜΕΓΑΛΟΝΕΟΜΑΡΤΥΣ.. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ.. ΑΓΙΕ ΜΑΚΚΑΒΑΙΕ ΤΟΥ ΘΕΟΥ.. ΠΡΕΣΒΕΥΕ ΥΠΕΡ ΗΜΩΝ!!!

ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ

CONFESS FOR FAITH AND HOMELAND-FATHERLAND

SO.. THE MAN WALKED ALONG.. AND LISTENED.. TO ANGELS HYMNS.. BECAME ASTONISHED.. AND THEN HE ASKED A LOCAL TO KNOW ABOUT THE PLACE THE GREAT MARTYR GRANTED HIS SOUL TO THE CREATOR.. AND SHE POINTED HIS STATUE BUST A WHILE BELOW.. BUT THE MAN KNEW THAT FROM WHERE HE PASSED.. AND HEARD THE ANGELS SONG.. A LITTLE PLACE.. PLAIN FREE OF STRUCTURE.. THERE WAS THE SACRED ALTAR OF HIS BODY AND SOUL... !!!

THE TURKS GRANTED THE CANCEL OF THE DEATH PENALTY TO ALL.. IF THEY BETRAYED JESUS CHRIST AND FATHER LAND.. SO WE KNOW AND UNDERSTAND AND HONNOR IOANNIS DASKALOGIANNIS AS A NEWMARTYR-GREATMARTYR AND NATIONAL MARTYR ORTHODOX ELLIN MACABEΟS

IOANNIS DASKALOGIANNIS A GREAT SAINT AND MARTYR MAY BLESS US ALL

The Epic of Daskalogiannis

John Vlachos (the Teacher John or Daskalogiannis) was born in Anopolis of Sfakia, a mountain village at 600 meters height, about two kilometers from the sea, on the site of the ancient city of the same name, a fief of the Skordiloi during the Byzantine era. His exact birth date remains unconfirmed, but it is surmised to be either 1722 or 1730 (the latter deemed more probable).

"Vlachos" is uncertain as a true surname or nickname (nicknames were common among Sfakians then). He is better known in history as "Daskalogiannis" (and far less as "Daskalakis"), owing to his great learning, which earned him the title "teacher" (The Teacher, John). The term "Daskalogiannis" is considered arbitrary, though it has prevailed in our days. John Vlachos was accepted as "The Teacher John" and thus addressed in his time.

He is also mentioned by this name in a Turkish document of 1750: "Bente Daskalo Vani Vazici Kasteli Mezbur = The slave Teacher John, scribe of the aforementioned Kasteli."

Some claimed Daskalogiannis descended from the seafaring Androulakakis family of Loutro. Evidently influenced by the Turks calling him "John son of Andrew" per the era's practice—an oddly ancient Greek root. Indeed, a Turkish document calls him "John son of Andrew." And indeed, his father was named Andrew, as was his first son, per enduring custom.

Daskalogiannis's manor still stands ruined in Anopolis, above Loutro. And his legend lives in the mountains, gorges, and wild shores of the Libyan Sea.

Daskalogiannis was among the most literate, educated, and well-traveled Sfakians. His father, a wealthy shipowner, educated him abroad, likely in Italy where other Cretans studied, as he spoke Italian.

In appearance, he was a man of medium stature, manly and gracious in character. He possessed natural eloquence and persuaded easily, blessed with the rare gift of rhetorical leadership.

His family consisted of four brothers: Nicholas or Haji Sgouromallis, Paul, Manousos, and George. His wife was called Sgouromallini or Xanthomallini, from Rethymno, and with her he had four daughters and two sons: Maria, Anthousa, Eleftherousa (the fourth's name unrecorded), Andrew, and Nikolaki.

Daskalogiannis owned four three-masted ships and traveled with them to Mediterranean and Black Sea ports. With his brothers, he had naval agencies in major harbors and many free Greek islands, like Kythira.

It must be noted that his compatriots, the Sfakians, unlike other Cretans who then abhorred the sea, had dozens of ships in the Mediterranean, based in Loutro bay on the Libyan Sea, west of Hora Sfakion, on the traces of ancient "double-harbor" Phoenix. But he was the only Sfakian of the era daring to circulate in the province in European clothes, without being called "scissors-tail"!

Through these dealings (where language posed no barrier, as besides Italian he spoke Russian), which made him exceedingly rich and foremost in Sfakian learning, he also had chance to study free peoples' ways and compare them to his compatriots' torments and tyranny. The enslaved Christians' condition was such that he saw continuation would erase the slightest trace of Christianity and Hellenism on the island.

Under such thoughts, he soon joined Greeks abroad in Trieste meetings, instigated by Orlov for revolutionary movement in enslaved Greece. He immediately accepted the revolt proposal, trusting grand words and hollow promises of Russian aid and support.

The Situation in Crete at That Time

The Turks held Crete for a century and the Morea and Roumeli for three. Yet Sfakia, unrestful throughout Venetian occupation, had a curious fate. In 1648, while surrounding provinces submitted and castles lay ruined save the Great one, Sfakians aided Matthaios Kallergis and Venetians in Almyros operations.

As Turkish historian Naima tells, "relying on their province's mountainous and inaccessible terrain, they lived unpeacefully even under the infidels (Venetians). For this—continues the historian—the Turks sent Roumeli's Ketchouda Koutouz Ali Agha, who seized the fortress, pursuing and scattering these disobedient (Sfakians). The commander-in-chief offered various gifts and bestowed courtesies on said Ali Agha."

Another Turk, Evliya Çelebi known from his travels, reports Sfakia was trodden by legendary in stature and bravery Deli Hussein Pasha, the Ghazi. A few years later, specifically 1658, after talks with Hussein Pasha, Sfakia—till then his fief—fell under vakuf system, dedicated to holy cities Mecca and Medina.

In Sfakia, a Turkish official stayed briefly, but none settled permanently. Their taxes—a trifling sum for trading or even piratical Sfakia—Sfakians paid sometimes, sometimes not. Through protests to the sultan or force, they evaded.

In Great Castle's Turkish archives, translated by N. Stavrinidis, we find angry sultanic firmans demanding end to this Sfakian situation. One written "on the thirtieth of Rejeb, year one thousand one hundred seventy-two (18-3-1759)," ten years before our events:

...nevertheless, the rayahs of said province (Sfakia) collaborating closely with infidel enemy corsairs, being very cunning and deceitful, relying on their roads' inaccessibility and province's impregnability, always behaving rudely, refuse... tax payment, showing denial, persistence, resistance, thus accumulating over 40,000 grosia... Whenever (the collector) sent men to their province to demand... payment... not only did they not pay, but gave no reply...

In older firmans, same sultanic accusations for Sfakians "roaming armed" and scorning law. Occasionally, sultan's orders turned friendly toward Sfakians, decreeing none disturb them, no hardships when descending mountains to buy wheat.

The Contradictory Firmans

For these "payments," many Turkish papers exist. Some angry, some friendly.

Sfakians' scribe Sgouromallis Nikolos acknowledges in 1767 document that from Sfakians' debt "not one asper or obol paid... but the whole sum remains debt of the province's rayahs" and promises payment.

Shortly before, in royal "Hatti Humayun" of June 19, 1765, with famed autograph "mutzepinize amel olun" (act accordingly) of the sultan, it decreed: "Upon receipt, acting per my order issued thereon... ensure respect for the vakufs' ancient freedom... Do not allow dragomans or any outsider actions contrary to their independence terms."

Meaning no special measures against Sfakia, not excepting it from vakufs' favorable treatment, despite Sfakians' tax refusal.

Legend and history explain the contradiction: A woman protected Sfakia in the sultan's seraglio then: "From my virtuous Muslim women Fatma Hatoun, Hanoum Sultan, may her purity endure...," ledgers write.

When Turks threatened, half Sfakians boarded ships and sailed open sea, half ascended untrodden mountains and wild gorges, untouchable. A firman of the era reads: "If, against hope, some envoy reaches their province, the accursed inhabitants and remaining captains evade them..."

In Loutro bay, Sfakia's "central port," wealth and grandeur abounded. In Anopolis, whose harbor was Loutro, nobility was evident—not only then. Venetian papers mention a magnificent meal by Captain Katsoulis Paterozapas for Crete's General Provveditore Girolamo Capello, on friendly Sfakia visit in 1608. At that table, per Venetian papers, the Anopolitan captain laid three hundred silver vessels.

And in Hora Sfakion, at Ombros Gialos "with the hundred churches, the rich seraglios," dwelt "fine" lords and "praised" sailors.

The Dispute Between Sfakians and "Lowlanders"

Sfakians had a sometimes silent, sometimes bloody dispute with lowland Cretans. Sfakia historian Gr. Papadopetrakis, fervent for compatriots, speaks of enmity due to Sfakians' racial and psychological superiority. Sfakians were handsome, sturdy, brave, relatively prosperous men. Even those settled in "lowlands," with wit, diligence, flexibility, surpassed others. They created fortunes and ties, stood out in societies through ages. Documents of the time speak of Sfakian murders by other Cretans in Heraklion area.

Also mentioned a tax incident: Turks removed tax "tickets" from Sfakia, adding to other provinces—evidently uncollectable by taxmen.

Daskalogiannis must have known lowland Cretans wouldn't rise with him. They were disarmed and unpracticed in arms for a century, unlike his own who bore arms from infancy. Moreover: In Sfakia, one or more raider groups existed.

History preserves one led by Markos, son of Captain Giorgakis. Giorgakomarkos' group ravaged agas' estates beyond Sfakia, in Apokoronas and Rethymno villages. They fell at night, slew agas and men, returned to Sfakia laden with "booty." Adept night-fighters and wayfarers. Turks called them "Seitan takimi" and their leader Demon-lord.

Sfakians had ongoing dispute with great landowner and herder Ibrahim Alidakis, descendant of Venetian apostates holding all northern Sfakian mountain sides. He set up mitata—stables—fourteen from Rethymno borders to Malaxa, the mountain over Souda.

His tower, old Venetian fort built on Sfakia's sole exit, housed dozens armed, including Christians. His shepherds had constant disputes with Sfakians.

Alidakis was Sfakians' chief overseer and Turks' informer, hence disliked by area agas, who didn't react when Sfakians slew him years later.

The First Rumors of Revolt

Despite secrecy, rumors Sfakia prepared to rise ran wild shores, descended seven great gorges' depths, reached dozens peaks lifting Madara's majesty to two and a half kilometers high. Turks feared rumors of Russian fleet flooding Aegean, awaited explosion anxiously.

Daskalogiannis's Return and Russian Promises

Daskalogiannis returns to Sfakia full of dreams and enthusiasm for his land's liberation, and with such joyful feelings—having natural leadership gift—he easily inspires compatriots. He makes them believe the hour has come to free the Greek race from Hagarenes with blond race's aid—the Russians—as foretold in "Vision" of Agathangelos, a curious book widely circulated in 18th century. That book, whatever its writer's purpose and prophetic value, factually greatly influenced Greeks' morale, undeniably uplifting and strengthening hopes for liberation and national heritage's resurrection.

Daskalogiannis, overcoming some captains' hesitations and assuring them the Muscovite already fights in Greek waters, left for Adriatic and returned Christmas same year laden with arms and hopes.

"Mid-month Sieval," end January 1770, Chania Turks report to sultan that, as "repeated sources' written information" reveals, dozens Russian ships invaded Mediterranean from Gibraltar. Rumors and true news went between Chania and Constantinople. Cretan pashas, panicked, forbade Christians wearing Turk-like clothes, marked doors with signs...

Alexios Orlov, then in Paros with Russian fleet, sends Daskalogiannis another letter promising aid once struggle begins. With written assurance from Russia's representative, impossible not to believe an Orthodox empire with such power could abandon them to bloodthirsty beast's claws to devour.

The Revolt

After customary assemblies where all "men of arms" voted war or peace in Panagia Thymiani's courtyards, captains openly began preparations. Under Easter pretext, Sfakian "settlers" left castles and lowland villages, gathered in Sfakia to arm and join revolutionary bodies. Turkish document notes these infidels "secretly departed villages where they dwelt and all congregated in Sfakia province." But no other "lowlander" stirred.

Per folk poet "Barba Batzelios," Daskalogiannis's bard, "one April day, around snack time" Sfakians organized camp at small Krapi plateau, at Katres gorge exit, on Apokoronas borders. But Batzelios' information not always accurate. Revolutionary actions started earlier. Unrestrained young revolutionaries organized systematic attacks on agas.

On March 25, 1770—a day later national symbol—dozens armed priests and two thousand revolutionaries with captains, after celebratory liturgy with requisite shots, declared revolt, raising revolutionary flag in Anopolis.

Rebels' leaders, besides Daskalogiannis: Manousakas, Giorgakis, Vourdoumbas, Chourdos, Bounatos, Papa Sifis, Voloudis, Morakis, Skordilis, and many others—Sfakians had passion for captaincy even then...

Daskalogiannis with his own descended to Apokoronas, armed this time. He wrapped black headscarf on head instead of sailor's cap. Other captains passed to Rethymno areas. Daskalogiannis reached Malaxa, with naval spyglass scanned Cretan sea for expected Russian ships. Days before, he answered Turks' envoys—clergymen bringing negotiation proposal—with a "Come and take": "By no means do we rest!"

But last moment, Alexios Orlov with Russian fleet, instead of sailing to Chania as promised in letter to Daskalogiannis, sailed to Chesme where he allied Turkish fleet and gained title "Chesmensky," Chesme victor. This move, known as "Orlovika," proved Greeks used as Russian diversion against Turkey, as with Kuchuk-Kainarji treaty Russian forces withdrew, abandoning Greeks.

Daskalogiannis sees plans collapse after Russian abandonment, yet doesn't quit struggle. He persists even as hope fades.

Sultan informed of Daskalogiannis' mobilizations from April 10. But didn't move without verifying. On May 7, 1770, imperial firman arrived at Great Castle decreeing: "If you verify they (Sfakians) are indeed rebels and seditious, aiding faith's enemies and undertaking subversive acts... then all you in unison campaign against them and proceed to slaughter and annihilation..."

Meanwhile, revolutionaries exterminated Turk-Cretans of plain and small towers' garrisons.

Per Turkish archives, on May 28 army chief ordered to strike revolutionaries reports pacification efforts failed. Preveli abbot and Arkadia bishop (Mesara) sent for agreements were expelled by Daskalogiannis. Battles with army gathered at Vryses began late May days.

Turkish forces hit Sfakia from two sides. From eastern pass, Tsilivdika-Kallikratis area. And frontally, from Krapi to Xylodema. Clashes continued night and day, blood flooding rugged mountains and historic Katres ravine. First dead were neither Turks nor revolutionaries—Christian civilians Turks used as carriers—"sack-bearers"—placed before their units to take revolutionaries' fire first.

The Final Battle

Turks' numerical superiority and aid's absence forced Daskalogiannis to withdraw to mountains and passes. The leader, disillusioned by Russians' deceptive stance, gathered all units at Sfakia's gates.

Despite enemy's vast numerical edge, he gives deadliest battle at Nibros narrows lasting two full days. His aim not to block enemy advance but delay it, giving time for women and children to board ships, as no other salvation remained.

Turkish serasker reports in writing to Great Castle's pasha on 20th Safer, 1184, i.e., June 6, 1770, that "army reached Sfakia province" and attacked "bandits" with mortars, rifles, other war instruments, slaughtering and exterminating them.

Struggle was hard and unequal. But terrain favored revolutionaries. Turks had to pass gorges and waterless mountains. Sfakians awaited everywhere, ambushed, even rolled rocks from slopes, decimating them. Soldiers advancing in formation with pack animals couldn't defend against this unprecedented warfare.

Days passed. Thirst and heat tormented invaders. Sfakians gave "arrayed" battles at every village entrance. Turks passed leaving hundreds dead in ravine-passes and stone-gorges.

Turks learn women-children plan to board ships to escape, immediately 6000 troops arrive in Anopolis to prevent. Seven to eight hundred Sfakians in area rush to protect. Above Loutro, fierce chest-to-chest battle ensues, with knives—for guns risked hitting women-children.

Of Daskalogiannis' 700-800 men, 300 killed, but Turks paid with 1000 dead, yet enter Anopolis finally. Savage slaughter begins. Men and women fight desperately till all slain. Only hundred women-children Turks captured survived this wild massacre. Thence Turks continued extermination, cutting trees, uprooting vines. Men captured slain on spot, ugly women, children, elders thrown off cliffs for amusement.

During this deadly battle, Daskalogiannis sent his wife with two elder daughters, Maria and Anthousa, to Loutro to board his ship. But en route Sgouromallini wounded, daughters thinking her dead run despairing, directionless, falling into Turks' hands who, learning they're chief's daughters, deliver to serasker.

Meanwhile Daskalogiannis descends to Loutro, learns children's loss, sees general destruction, in despair decides surrender to pasha. But other leaders prevent.

Pasha sent letter begging surrender, promising if he does, not only won't harm Sfakia but leave immediately. Daskalogiannis convenes general assembly at Krousia to announce proposal, but assembly unanimously decides continue struggle, reply to pasha they'll never surrender. And blood drama's last act plays in Aradena gorge, one of White Mountains' finest and most imposing gorges with vertical hundreds-meter sides.

Turks gathered low, camped at Frangokastello where water is—for Sfakians poisoned all wells. Thence with raids and ambushes tried capture Daskalogiannis. Pasha's order explicit: Capture chief alive. Else army, despite losses and costs, won't leave Sfakia.

But Sfakians in tragic position. All villages burned. Herds, homes, crops plundered. Autumn's cold days neared. Soon snows descend mountains. Seas rage. Women-children perish. In this terrible climate, Daskalogiannis decided accept pashas' persistent proposals. Heralds cried daily: "If Daskalogiannis surrenders, we'll leave Sfakia and grant general amnesty. Daskalogiannis held awhile as guarantee revolt won't continue!"

Despite familiar terrain's natural cover, victory impossible for Sfakians. Soon Turks encircle, survivors scatter to mountains, each save self as able. Some then left Crete, never returned. Those remaining descended like eagles at night from peaks to surrounding provinces' Turk-villages, slaying agas encountered, seizing what found to feed hungry children. Agas dared not exit homes, despite victory terrorized. And pasha wouldn't leave Sfakia ruined but unsubdued, since none "mutised," declared submission.

To encourage Daskalogiannis surrender, sends another letter, mild tone this time:

When you come to speak and we meet, all shall be forgiven and friends we'll be.

And he, under responsibility's weight for such unprecedented destruction—though intent none other than desire to free his land from tyrants' yoke—deems self main responsible, decides surrender, thinking thus atone.

Pasha receives him, presents daughter Maria to thank, then begins interrogating. Under such conditions forces him, as province's representative and chief, send letter saying:

To Sfakia's captains.

With your general chief whom I deem friend not captive, I gave following agreements all must accept, else we'll utterly destroy you.

First: Chief Daskalogiannis won't return to Sfakia but stay with us three years, with care his position requires.

Second: Sfakians must declare in writing they recognize Crete's Turkish government.

Third: Sfakians continue bearing arms, governed per customs, pay 5000 grosia yearly.

Letter with Daskalogiannis-pasha agreement carried by two Christians to Askyfou where Sfakian remnants gathered. Lacking choice margins, accepted by all, they write pasha:

We accept our chief's agreement with Crete's excellent vizier, recognize Turkish government, promise pay 5000 grosia, entrust our chief's life to excellent vizier's honor.

The Drama's Last Act

They sent this reply same day to pasha with 500 sheep gift, seventy-five chieftains, the protopapas, other six priests. Trusting "agreements" of Hasan Pasha, thought safe to appear having declared submission.

Exactly what he awaited. Ordering immediate arrest, takes them to Heraklion to adorn triumph. Then brings to Koules prisons where some hanged immediately, some died from tortures. Survivors escaped only after years.

Daskalogiannis and daughter kept in pasha's seraglio, wanting use as bait to capture his other three brothers who fled to Kythira. But soon seeing no chance for that capture, decides proceed original plan: Deliver Daskalogiannis to raging crowd for execution.

Thus, June 17, Friday, Muslims' holiday so they attend hero's martyrdom, Daskalogiannis delivered to executioners.

Great Castle's Turks, always pleasurably watching Christians' executions, gathered at martyrdom site.

Daskalogiannis's Martyrdom

On June 17, 1771 morning, pasha summoned barbarous janissary, torture expert, delivered Teacher.

—I want death hard and in great square.

"Expert" called company conference, found way to kill Teacher. Dragged him streets. Packs from all neighborhoods gathered. Christians heard clamor rise from city's four ends, bolted homes. Killers started for Great Castle's eastern gate square. Ak Meydan Turks called it.

Front dragged condemned, behind followed fierce and warlike, heroic janissaries, ready show bravery on bound Daskalogiannis. Carpenters came, drove four stakes in ground, nailed planks making high seat.

—There I'll seat you, Teacher. On throne, like Metropolitan, said executioner.

Teacher heard, spoke not. Kept head straight as possible. That hour, in Great Castle square, felt Crete judged in his person, took courage, clenched teeth not to dishonor her. With horrid death Turks prepared, reckoned to ridicule Crete's first revolutionary. Teacher understood this. Gathered strength for last battle.

When "throne" finished, lifted and seated him atop. Bound hands feet. Bound body firm, unable move! And trumpeted.

Then janissary came with razor in hand. Climbed "throne," seized martyr by hair, began skinning slowly, masterfully, like shaving. Cut strips from head to chest, then others to shoulder blade. Crowd shuddered at sight. Blood leaped, filled executioners' hands. "Expert" took strips, tossed to crowd:

—Free skin for your boots!

Mirror placed before to magnify agony. Then brought bound brother, Haji Sgouromallis, and seeing each other, "they bellowed like oxen twice and thrice" per historian. From that moment Sgouromallis maddened.

But what Turkish officials expected didn't happen. Vainly reckoned Teacher would howl, weep, beg mercy. He wrestled like proud man with terrible pains. Each razor cut body, muffled groan heard. Nothing else.

Crowd irritated by endurance. Felt this giaour scorned death and executioners, won mighty battle in Great Castle's heart, became savage. Cursed Christ and Cretans, threatened general slaughter momentarily.

A Turk, Hasan Marazis, recounted in deep old age impression heroic death made. Young and fanatic then. Saw captain struggle restrained with tortures, terrified: "This wasn't man, by my faith."

Executioners continued, after death cutting dead's skin, tossing to crowd.

To believe dead, left on wood two days, summer sun rotting him. Then had two rayahs bury in pit, dozen steps southeast from Ak-Tampia corner. There Great Castle's soil and oblivion covered his remains.

News of Daskalogiannis's martyric death shook Sfakia. Remaining captains, rifles in hand over ruins, swore vengeance.

Continued raids on agas, three years later exterminated mighty Alidakis and hundreds men by torching tower, destroying estates.

Information on Martyrdom Site

Historians' opinions divide. Papadopetrakis, closest to events and primary 1770 revolt historian, who received unpublished documents from Ioannis Polioudakis, reports execution "in square at Heraklion's eastern gate, Turkish-named At-Meydan."

Eastern gate was Saint George or Lazareto gate, south side of today's Eleftherias square.

Mourellos reports scaffold under square plane tree, Psilakis copies Papadopetrakis, Kriaris mentions no site. Possibly more info in Heraklion Turkish Archive codes, research illuminating not only this incident but many blood-soaked island history pages during Turkocracy.

As for burial site, Papadopetrakis reports "over-eighty" Turk Hasan Marazis, present at skinning, recounted scene to Ioannis Polioudakis in 1838, showed burial spot. Buried in pit southeast of Ak Tampia—area of "Mother" maternity hospital.

Daskalogiannis's Song

Sixteen years later (1786), tragic end of Daskalogiannis revolt recounted in poem composed by illiterate cheese-maker from Mouri Sfakia, Barba Batzelios. Without this song and Papadopetrakis' history chapter collecting scattered tradition elements century later, Daskalogiannis revolt might be wholly forgotten.

Barba Batzelios (Pantelis), Daskalogiannis warrior, composed Daskalogiannis Song, 1034-verse epic, dictated to reader papa Sifis Skordylis who recorded it, as Barba Batzelios wholly illiterate (memorized all, like ancient epic poets). Shocking narration snapshot described by reader (evidently folk poet too) in poem's moving epilogue.

Beyond work's historical and poetic value, impressive common elements with ancient epic poetry, especially Homeric: repetition of phrases or rarely whole verses (essential for non-writers memorizing hundreds verses), and starting with poet's invocation to God for aid, as Homer with famed Muse invocation. Chief common: battle narration, hero description manner, dialogues and confrontations between work's persons. Evident poet aims not just recount events but recreate with genuine literary spirit entire world where tragedy unfolds—writes metrical novel.

In 1978, unforgettable papa Angelos Psyllakis recorded much song in traditional tune on disk The Song of Daskalogiannis (Calypso 80001).

We take it from excellent book by Sfakian journalist, researcher, writer Paris St. Kelaidis The Revolt of Daskalogiannis (ed. "Karavi kai Toxo", Athens 1978) in partial comparison with Vasilis Laourdas edition (The Song of Daskalogiannis, ed. Mourmel, Heraklion Crete 1947) and transfer to modern spelling. For footnotes, consulted book's analytical glossary often.

In fully annotated, historically and philologically, Vasilis Laourdas edition (The Song of Daskalogiannis, ed. Mourmel, Heraklion Crete 1947) three inaccuracies noted in historical data Barba Batzelios gives:

That Sfakians were not tax-exempt as song states, that Protopapas—Daskalogiannis' uncle—was captured in Sfakia per era Turkish reports, not accompanying Daskalogiannis with others to Heraklion, that Daskalogiannis' martyrdom happened not immediately but after full year captivity (June 17, 1771).

Per same commentator, these inaccuracies (though requiring historian caution in using Song) diminish poem's value not at all; contrariwise, "literarily elevate reality," clearer expressing what poet owed to emphasize.

The following rhyme refers to Orlovika period 1770 and specifically revolt conducted by Sfakians under leader Ioannis Vlachos or Daskalogiannis. Total verses 1032.

Written 16 years after events by Anagnostis Skordylis dictating uncle Pantzelios.

O God, grant me thy light, a heart like cauldron bold,

To sit and ponder deep on Teacher John of old.

O God, bestow on me good sense and strength to start,

The famed Daskalogiannis' tale to sing from heart.

O God, give patience me and mind within my head,

To recall and tell the woes of Sfakia's dread.

He was the bey of Wallachia, and bey from Mani's land,

Secret talks they held with Daskalogiannis grand,

Who stood apart in wealth and worth, in honor high,

With heart that yearned for Crete to be 'neath Roman sky.

Each Easter and each Sabbath day, he donned his hat so fine,

And to the Protopapas said, "The Muscovite I'll bring in time,

To aid the Sfakians drive the Turks away,

And path to Red Apple for them to lay.

But those who wish to stay in Crete and here remain,

Shall worship cross and Christians turn again."

But Protopapas answered him, "Teacher, dost thou weigh,

Thou'lt enslave the Sfakians with plans thou dost lay?

If the king learns, Turks he'll send our way,

To make us pay tributes like lowlands' fray,

To pay tributes, haratch every year,

Lest he send thousands of banners here,

To pay tributes, haratch annually,

Lest he send Turks to bring us agony.

Teacher John, be silent, Crete do not unchain,

Thou'lt cast Sfakia's brave youths into flame."

"Hush thee, Protopapas, I've not told thee all,

I'll plant the cross at Chania's gate so tall,

I'll fix the cross upon the portal high,

And with lemon-cups drive them out thereby.

I pay no tributes, no haratch give I,

Though king send thousands of banners by.

Though king send armies and pashas grand,

Sfakia hath men, worthy warriors at hand.

Sfakia hath men, brave and bold in fight,

All Crete's Turks the fishes shall bite,

All Crete's Turks to sea they'll cast,

And few let roam the lands at last.

With Morea's first we've pacts in place,

To drive the Turks to Indies' space.

With Wallachia's prince we've words exchanged,

No Turk in our land shall remain unchanged.

And Muscovite soon ships shall send,

The enslaved Romans at once to mend."

He shows him letters from Russia brought,

From Morea's bey and Wallachia's court,

Wherein they say, "Teacher, prepare thee well,

Ships from Muscovy, armies shall swell,

And when thou hear'st war in these parts near,

Start forthwith with all thy host clear.

Sfakia's youths on Turks let loose,

Let no footman or rider truce.

All together Turks we'll war,

Free our homeland soon, afar."

"Hear thee now, Protopapas, how matters go,

All Romans rise, Turks to devour so.

But we must wait till they prepare,

Muscovite galleys down to fare.

And joy to Sfakians in this time,

For Crete from Turk they'll free sublime."

Then Protopapas shakes his head in thought,

Deep in pondering, his soul distraught.

"Teacher John," says he, "come to thy sense,

Thou'lt take all Crete's folk on thy neck immense.

Thou'lt set Sfakia where none can fit,

All pashas and Turks there shall sit.

Till galleys come and Muscovite arrive,

No Sfakian home in Sfakia survive,

Sfakia's youths shall dwindle low,

Widows and orphans left in woe.

Sfakia's youths unjustly lost,

Sfakia useless, enslaved at cost."

He takes his cloak, to church he goes,

To read vespers, his liturgy close.

He takes his cloak to church so near,

Prays for Romans to Virgin dear.

But letters come again to Daskalogiannis' hand,

How Wallachia rose, Roumeli, Mani's band,

How Muscovite armadas circle Morea round,

Approach the land, forts to confound,

To islands go, circling about,

All Turkish castles soon to rout.

He sits, writes letters with quill and ink,

To gather elders, all grand to think;

Writes to all Sfakia to convene,

Show letters, counsel what they mean, 86/1032

Show letters come from above so high,

In Morea rose war 'gainst sultan's cry.

Elders gather, all the grand convene,

Once assembled, he turns and speaks between:

"Lords, hear the urgent news I bring,

Muscovite hath come to Morea's wing.

Long I've said prepare we must,

See Crete our homeland free from dust."

And honorably Protopapas had some wit,

Turned and said, "May he not permit.

For years the Turk seeks pretext slight,

To make Sfakia as he desires right."

But he produces script from above arrived,

How Romans rose war 'gainst sultan contrived.

Produces letters from Mani's shore,

How Muscovite descended river more,

Reached ships, seized straits so tight,

Others to Morea guard the night.

Once Daskalogiannis read them through,

Asks them say their mind, what counsel new.

They answer they'll follow his lead,

Fight Roman foe with all speed.

"Teacher John, hasten, do as thee please,

Ere king sends Turks to seize,

But we are ready for war to enter,

See Crete from woes free forever.

Arms lack we not, munitions abound,

Virgin and Christ our aid profound." 114/1032

Says Daskalogiannis, "Straight prepare,

Descend at once, no delay there,

Begin the war, time hastens fast,

Muscovite trod Constantinople's pass."

Seals a script, sends to sultan high,

To lift Turks from Crete's sky,

Lift Turks from three castles grand,

Or war he'll make, destroy all land.

But pasha learned, who ruled the lands:

In Sfakia rose banners, standards.

To Rethymno and Chania news flies,

Sends to king in City the decree wise;

Live, lord king, tell me how to fare,

Leave Sfakia or all to flare?

For they've conspired to take below,

All Crete soon upside down to throw.

War they've raised Turks to drive,

Cross worship or all to deprive.

War they've raised 'gainst thy head so grand,

Seize thy places, drive thy band.

Daily urgent messages they send,

Depart swiftly, leave castles end,

Surrender keys and cannons too,

Go, dispatch armies, pashas new.

But king writes wait a little while,

Though they've raised war and banner vile.

Stand and speak, see their cause true,

Have they maddened to eat their due?

If they hear not, sit on eggs their own,

Go with all Turks, burn villages down.

Let them learn how king's lands they pass,

For many headaches come en masse.

But April day, around snack so light,

Sfakians raised at Krapi the standard bright.

King's counsel they wait not to heed,

Rise at once, to lowlands speed.

Turks they plunder, to castles haul,

Those left in villages in mansions wall.

Those who resisted, face turned bold,

Fell like kids, disemboweled cold;

Plundered villages, took spoils grand,

Oxen, sheep, clothes, coppers in hand.

Here agas they fight and chase away,

Like herds bleating through lands they stray.

But letters reached Daskalogiannis' hold,

While king above on divan bold,

Heard them, raged, beard he stretches long,

Orders armadas hunt forthwith strong,

Armies prepare to descend on Crete,

Go burn Sfakia, leave no retreat.

Five mad ones start and four frigates sail,

Laden munitions, armies, pashas hale. 166/1032

Brought horses for the charge so fleet,

From Mesirgiou, Tzenteriou, Taramboulousi sweet,

Commands the pasha as serasker chief,

"All Sfakia's first bound to me bring relief,

Catch them alive, none to slay,

In chains and bundles finish the day.

Second my king I'll hold thee in divan,

If alive thou bring'st Teacher John the man,

To see his face, his height, his grace,

For much they praise his name in place."

Ships depart, wait not an hour,

Reach outside Loutro, Sfakia's bower.

Sfakians see them on coastal sands,

Families flee, seize gorges' bands.

But king wrote again to Castle's pasha,

Go to Sfakia with all thy host agha.

Swift to Sfakia army send,

Leave no stone on stone to end.

Gather from Chania forty banners bright,

To burn John's mansions in the night.

Castrians emerge, Rethymnians too,

Meet at Babali's where Chanians accrue.

All Turks gathered at Babali's inn,

Above at Krapi Sfakians with Daskalogiannis kin.

Ships at Loutro outside patrol,

To land Crete's Turks, disembark the whole.

But whirlwind seized, great wind arose,

Flee from Sfakia to find harbor close. 194/1032

Flee from Sfakia to Souda bay,

Disembark armies, munitions, all way.

Tuesday morn from Kalyves start,

Reach Vryses foot and horse apart.

All Crete's Turks there encamp,

Double prepare for Sfakia's ramp.

Five pashas sit at Kefalovrysia springs,

Above at Krapi Sfakians build ramparts things.

Five pashas sit, council hold,

How take Sfakia that knows no Turk bold.

How take Sfakia I've not yet claimed,

Pay no tribute, no tax named.

Now raised war Turks to kill,

Seize castles, all to spill.

Olive groves blacken, all fields dark,

From Turk horde's myth, banners stark.

Vryses around blacken like woods dense,

From three places start for Sfakia hence.

To Kefala emerge where Alidaki lies,

Pashalides reach Alidaki's tower high.

All army cries then the ezan call,

For they'll go fight Teacher John tall.

First battle at Krapi's saddle make,

Fall Turks countless, great Tzitzarapis take,

Fall ten Sfakians, many wounded sore,

To Somaria emerge, position more;

Renew battle, Turks below array,

Slain hundred at Katres' base lay.

(And from Sfakian lads none slain,

Only one Imbriot lightly pained),

From Deskos' bodies block the pass,

But fall Sfakians twenty-two alas.

From Kopelia's arm, Azilakia path,

Fall forty-three till stars' bath.

But Turks were many, countless thousands throng,

Armies local foreign, janissars pashas strong.

With dawn they took straight up the way,

All Crete's Turks, sultan's array,

Some from Deskos emerge, some from North,

From Dokaroporo, Stazon others forth.

How hold them few brave youths so true,

With feet like wings, strength lions' due.

Left them for couldn't turn back fight,

Escaped peaks to encircle tight.

On April twenty-five, ere day arose,

Turks enter Sfakia with sword in pose.

Entered Xylodema above from Deskos' height,

All Askyfou seize, Imbros, Asfendou tight.

Roads fill, peaks, pits, heads all,

Lads who mock, come to such fall!

But wherever stepped, everywhere they stab,

Dead in mountains there they slab.

Long buried the vile and scars,

In poppies, arms to Madara's stars,

In Ampelo, Lachana, Xerokampos Kouvatzia,

Imbros' side-gorges, Gourgootha Fratzia.

Battles met, walls and ramparts high,

But how hold them like ants' supply?

Stab lads, pass Vouvadovraskades,

Ill you suffered, poor Komitades.

Saturday day reached Sfakia's town,

Earth and world trembled from laments' sound.

One wept her man, another son,

Another lord, sister brother one.

Mesochori burn, Georgitsi too,

Tholos, Ombros Gialos, no house anew,

Burned Ombros Gialos down the magazines,

Where lords descended, made merriments scenes. 262

Magazines burned, workshops aflame,

Where youths wed, played games same.

To Poros was Daskalogiannis there,

Writes to gather, no delay spare,

As quick as can to Krousia meet,

Turks scattered them, leaves wings defeat.

Leaves wings made them, lost their streams,

To mountains struck to hide child dreams.

Five couriers run, letters hold,

All to Krousia meet, counsel bold,

There gathered, but Sfakians alone,

Seemed angels on God's throne.

Mid stands Daskalogiannis girded sword,

Wore burnous, body shone adored.

Says "Pasha wrote us come to see,

Give arms, friends be we.

I go alone to meet him there,

If lets me live, back I'll fare.

But if not let return with news,

All flee to woods, caves choose,

To Madara's peaks weep my name,

Leave to your hands today my fame.

Leave you order again for name mine,

Think of my poor family line."

Then answered Bounatogiannis bold,

"Teacher, what speak'st thou, what unfold'st? 288/1032

If descend to pasha bow low,

I believe not thou'lt return so,

We rose Turks to fight,

Not bow, enslave in night.

Woe our state, our ends so,

Lose remainder, humanity low.

Our name renowned in world entire,

In Sfakia always brave inspire.

Even when Crete Venetians held,

None said in Sfakia dwell compelled. 300

Only in Sfakia town the castle stood,

Came one with thirteen, against his mood.

For Crete Venetians first possessed,

Sent whom wanted, did as pleased,

Sent to build castle small,

Tributes seize, dwell all.

But let them not long make,

In Sfakia aliens stake.

At Skydi, Elegas where stair,

Killed Venetians Vlachs there,

Vlachs and Skordylides, others Moreans too,

They slew Venetians through.

Then cursed none return,

To dwell Sfakia, same fate earn; 314/1032

Great king was that Venetian lord,

But none retrod Sfakia's ford.

Why we today such fear embrace,

Turks to dread, enslave our race?

I bow no pasha, know no sultan high,

To Sfakia's Madara turn I.

And who follows, brothers be,

War Turks while live we."

Then answered Daskalomanousos true,

Voloudopoulos, Papa Manousos too.

"On Svourichti's peak better dwell,

Than give arms, Turks bow well,

Than give arms haratch to sultan pay,

Better perish in world away."

Says Manousakas with Paterogeorgis near,

"All flee we, to mountains, ores dear.

To gorges, mountains, lairs our home,

Than enslave children come.

Let hunger, snow reap us all,

Than Turks' knife, balls, cannon fall."

All with one voice cry war we'll wage,

Better die than enslave age.

Turns Protopapas, your blessing take,

"No Turk know, my will make."

At that hour see George Skordylis stand,

Held in hand red kerchief grand,

Had in pouch letters with ink so green,

From prince who ruled Mani scene. 342

Then gather all brave youths so,

Hear letters at Krousia wells below.

"Teacher John, lost art thou sans thing,

If to pasha go," says letter king.

"Teacher John, lost if bow thee,

Leave Sfakians orphan in mountains free."

Then cries Teacher descend others more,

To pit gather all small great score.

Hear prayer, then arise,

Go to gorge Turks hold wise.

Sends letters everywhere brave to come,

From peaks scattered some.

Come ye Gialithians, ye Agorites bold,

Ye inner villagers, Anopolites old.

All abandon goods, flocks leave,

Come meet at Krousia wells receive.

What need we goods and wealth so,

If not win this chance we know?

See all Crete's folk how pass,

With Hagarenes live alas.

Thus we'll suffer from Turk's hand,

If not win this war planned.

Says to Protopapas gather them near,

Meet at gorge ere dawn appear.

Sends letters to pasha with messengers fleet,

Await at gorge portals meet,

While breathe, hearts beat strong,

To shame have arms give wrong.

And he who seeks as brave youth true,

From mouth they give, let him pursue.

But courier to breast letter tied,

To pasha bear sans thing beside.

Down to Sfakia town, Gialeros' home,

Went straight to pasha like gift dome.

He asked, wait not expected,

How many Sfakians at Krousia collected?

Says he counted not all brave band,

Like two thousand at Krousia stand.

Tell me again he asks near me thou,

Will they come bow or war vow?

Told me not to thee say,

But brought letters, open way.

If wish see what intent hold they,

Read letters, they'll say.

Orders at once pasha cut his head,

To shore toss with body dead.

Army's cry to prepare arise.

To field at Anopolis night lies.

Calls counter army count make,

See who lacks, then undertake.

Bring count, lack three thousands more,

Three hundred riders, janissar core.

All first yamias divan call,

Army's cry here name shall fall,

To Ases inner, Prinon below, 397/1032

Dawned pasha with all host show.

At face perimeter cannons stand,

To Drakolaki water bullets land,

At upper Poros peak bourbades set,

To Mesimeri cliffs balls met.

But pasha proclaimed to all host wide,

Who found enters Poros below tide,

Bring today Sfakian standard me,

Shall be my kavaz, first in konak be.

Battle begin from morn till eve,

All night with stars in dark achieve.

Again at dawn battle all day,

Yet reached not to pass way.

But third day's ill dawn not break,

Sun eternal not rise to wake!

Third day's cursed hour told,

All at Aradena ever hold.

From Livania Turks turn back,

Emerge from Plakia, Sterni track

To Diomatari saddle send miralay.

Passed gorge, to Rodakino way.

Teacher stood below monastery gate,

At holy Archstrategos, pressing fate. 420/1032

In monastery room had banner high,

Held in hand Sifodaskalaki nigh.

"Flee, banner-bearer mine, and ye captains bold,

For dogs Muslims us enfold."

Then rose, put to feet flee,

Fell like rain balls, bullets see.

At side Aradena where great pine stands,

Fell Bourbachostratis, Digenis Petros hands.

Twenty-six Sfakians and ye Mavrovouniotis,

Fall when broke soldier to soldier this.

If not broke yamias I'd enfold them tight,

In Aradena none leave sight.

Snack broke, midday they fled,

Late survivors at Tsouni Riga led.

At Theodori below, called Mesimeri place,

Sfakians wept ill news' trace,

Turks at Anopolis games play,

Below Frangokastello tents lay.

All houses burn, vines uproot,

Cut mulberries, olives boot.

Stab Aradena, to Ai-Giannis go,

Xanthomallini forth, hair she throw,

Weeps daughters hers, especially great,

Who match sent to take the mate.

"Maria mine whom honey taught I,

Now dogs give thee gall to try.

Maria mine with golden cups I bred,

Now dogs drag thee stones, pebbles bed."

Weep women children, all small great,

Weeps Sfakia's first Teacher fate,

Weeps how enslaved his daughters two,

Much ill happened those days true!

Turks seize Gialies, to Agia-Roumeli high,

Families flee, emerge Linoselli.

Enter Samarias gorge base,

At gates meet Giannis Bounatos face,

Battle them makes, behind pursues,

Elygia passed, still nears views.

But from Xyloskalo entered straight below,

Families found turn upside down woe.

Few guarded, suddenly overran,

Only at Neroutziko reach, stalled plan.

For Sfakians unaware from there none enter,

Few poor ones, where first venture?

When learned sudden take children they,

From brow sweat knees way.

Rushed panting perhaps save might,

Or force Turks perhaps slay right.

Better slay than enslave be,

Turn faith, Turks become see. 470/1032

Reach Xyloskalo, battle them wage,

But for women-children none save stage.

Turks many slay, capture slaves too,

Four aga-sons from janissars crew,

Slain Sfakians eight brave youths grand,

Entered battle like wild lions band.

Slaves exchanged for slaves their own,

Freed thirteen girls mothers shown.

All Turks drive from plain's part,

Hunted spilled to lowlands art.

Decided not again Chaniotes emerge,

Enter Xyloskalo, nor Seliniotes urge.

Pashas sit tented array,

Below Frangokastello plain lay.

All day to mountains where can go,

Each eve return tents show.

One time of many seized sands wide,

Made Sfakians beasts in Madara hide.

Above Castle peak night end,

Build ramparts, tent defend.

But saw no rest, all disheveled sore,

Morn rise half-frozen more,

Up-down arms descend make,

Sfakians hunt, alive take.

Sfakians hunt, to Niato spill,

Others from Koutala straight hill.

From Rouvlalimona Melissas slab,

Turks unravel, who can grab. 498/1032

Turks forty-four, Sfakians like six,

Turks drove, to Detes fix. 500

Decide no more remain out,

Build walls peaks, ramparts stout.

Only from tents morn depart,

All Agoria Gialies search heart,

But Sfakians emerge from sands deep,

Catch in battle root-Madara keep.

At Skountzos, Trikoukia, Korda, Niato fight.

Battle make, turn below sight.

At Gourgootha, Argie, all root over,

No day pass without Turk cover.

Often stab them, behind pursue,

At tzoungra, halara many undo.

Ambushes make, alive seize,

Each day there Turks cease.

But one patrol chosen Kallolakkiotes fine,

With Manousakas, Imbriotes line.

There at Mouri road to Skafidia go,

Cut a piece, had games show.

At side above called Neroselli,

Turks knew not what befell be.

In wood enfold, seize hand to hand,

But Turks weak, knives in band.

Brought horses neighing loud,

Like beasts on Sfakians crowd.

From when Brasi slew young white rider bold,

Horse drove him, seek devour hold.

In pine hid, circles round,

Silver out, where load sound.

Aims blow with scull-knife keen,

Head splits, goes far scene.

But seized Manousakas in that fight,

With Turk-woman, beast like pine height,

Stabs her once, finds midst her frame,

Two pieces becomes ere ground claim.

All Stratikoi, Patakoi, Skordyloi, others all,

From Turks two three headless fall.

All gather under pines low,

But there Xiras slain in kurta mitato.

Mesa Niato saddle, Katastromeno place,

Turks one dawn egg-hunt chase,

Seize with Paterous, other Agorites band,

Fall fifty-two to lairs, holes land.

Sometimes to Niato go, sometimes Skountzos emerge,

Sometimes Ankathopi, Viglan surge.

At Skafidia find, to Diomatari reach,

Wherever Sfakians chance, battle teach. 546/1032

Thus wander, ever dwindle low,

Turks thousands hundred alone foe.

But wrote again pasha to Daskalogiannis near,

Words very sad with green ink clear.

"Teacher John of Sfakia, come meet me here,

See birds thou roused, if tame appear,

Teacher John, Teacher, hear me well,

Thou'lt annihilate Sfakia's youths fell.

Where Morea's bey, Mani's bey stand,

Who tricked you with Muscovites' hand?

Wallach in Wallachia, Maniot his fate,

Russia sits in her own state.

Swift descend, delay not thee,

Lest Sfakia useless perish be.

Believe my letters, what they say,

Let Sfakia men dwell another day.

When come we speak, here meet,

All forgive, friends complete."

Puts brother of Teacher John in line,

Whom Muslims captured as slave fine,

To write script, counsel give,

To pasha descend, with him live.

Not unchain Sfakia on neck he took,

If not hear soon, guilt his book.

Writes he script, sends brother his,

(Salamet sought, poor fool's bliss). 574/1032

Delay not, says, to pasha reach,

(If not feared, not write speech).

Delay not to pasha go sans other,

Who'll make prince, derebey brother.

But in script below three marks make,

Not go to pasha, clear they spake,

Three M. said if bow he,

In Sfakia once more not be.

Go Teacher's script, reads he through,

Eyes tear, deep sigh anew.

—"I to pasha go, may he choke me tight,

Lest unchain Sfakia, all annihilate.

Those remain take on neck mine,

Better hang me, God's will fine.

Death mine in Sfakia good bring,

For winter comes, summer wing.

In snows Sfakians all not lost,

Time come justice cost.

Come my youths here kiss we,

Parting hour nears me,

Come remain, order I give,

Turk not trust if friend live,

You children grandchildren, Muslim foes,

As forebears Crete's tyrants oppose.

While Sfakia stands, Sfakians live,

Turks fight, war give.

All to Madara stand as can,

Snows petrify, then descend man.

Where Turks flee to lands go?

Sfakians remain, all not foe."

Then Protopapas, many say,

Innards ache, eyes weep way.

"Teacher John of Sfakia, we follow thee,

To companion, console be.

If not let return we,

With thee die, drown see." 610

"Sit you Protopapas, need great,

See what becomes Sfakia's fate.

But to aid me none can you,

Only come with me perish too."

"We with thee come go together,

Pasha in Sfakia what else whether?

Ruined enslaved, heart sated his,

We go he rise, to work his."

But says Manousakas. "Do as love you.

I see not good to pasha go.

I Voloudopoulos, Chourdos, others all,

Bow no pasha, king head fall.

To gorges cliffs go dwell we,

While one stands Turks war be.

At Svourichti sit, above Linoselli,

Let God grace as will be."

Says them Teacher with eyes tear-filled,

"Trust God's grace, brothers skilled,

All women children to Madara high,

Till leave Sfakia infidels sly,

Hope soon as go us see,

Live or die, they'll flee. 632/1032

Thence rose, to children go,

Order say, last words show.

Says "Wife mine dear, trusted pair,

With sense and wisdom, hear news rare.

I to pasha go, with him speak,

Know not swift if back seek.

Care children as taught thee,

Think them wake sleep be.

Always with own, cousins uncles near,

Brothers nephews grandparents dear.

Hope with pasha I befriend,

Those enslaved untie end.

Trusts in God, him pray we,

See all live, meet gay.

Come to embrace, children kiss,

Be wise till return this.

Hear your mother, own kin,

My blessing have, God help win.

You friends own, brothers Sfakian mine,

Hear I say counsel fine.

Turk not trust what promise he,

With lies war all deceive he.

Far from Turk flee, none near,

Till see fate holds dear."

As opened lips farewell say,

Eyes ran like fountain day.

But then started straight below,

Then wife lamented woe. 660/1032

"Depart'st Teacher Giannio, what order me?

See know, thou return'st not be.

Till when await thee, when expect,

Door open, tray set?

"From Castle come I'll delay as fare,

But return yamias homes repair.

Sit as lady, as taught thee,

Door open, table set be,

Laments cease, come to sense,

Alive see'st still Giannio hence."

But teary proceeds, afar go,

Heart hardened though brave so.

When passed village, eyes tear,

Looked homes still smoke near.

Heavy heavy sighed, alone says he,

(His deceit counts not, mansions weep he).

"Even if reach sacks five hundred more,

Repair mansions as before."

Accompany him columns own strangers too,

Seventy about, all chosen true.

Reach Frangokastello, to pasha end,

He ordered straight disarm them send.

All disarmed, in chains bind,

Then knew not return find.

All sends gathered chained tight,

Much tortured on road poor sight. 686/1032

To Castle sent Teacher John,

To pasha go above divan.

Dragged by many foot horse band,

Road road foreign ritzatzides land.

"If whites want give you, if paras desire,

But my deceit cut Great Weeks entire.

If whites want give you, if tzikinia seek,

But my deceit cut, none need speak."

"Want not your whites nor flouri thine,

He who sent wants head thine."

In Castle entered from Chania gate,

Turks plucked beards like May grass fate.

Stood Turks see, all small great,

First who raised king head fate.

Went to pasha, Ramadan it be,

"Thousand welcomes, lord Daskalogiannis thee.

Welcome Teacher first of peaks,

Who stayed said (thy lands I take).

Welcome Teacher with great name,

You other Sfakians soldiers captains fame."

Straight ordered stools to sit,

Food give, wine to sip.

Ordered too a coffee fine,

For Teacher John, pipe jasmine, thousand tzikinia shine.

Thence asked him, "Teacher where save thee?

Tell cause war raise be?

Sfakians tributes no pay,

Unjust unfairly for thee slay.

And Sfakian tributes never gave,

King left them favor grandma's grave.

If grievances had, should say,

To me pasha, not rise way.

I write to king, you to Sultana dear,

Who loves you as children near.

Only rose Teacher with Morea band,

So many lost, thou fame land.

Royal armies unjust slain,

From Crete's Turks thousands pain.

On heights mountains, desert Madara's,

Thousands remain janissars agas." 714/1032

Teacher hears, turns says he,

Smoke from mouth nostrils free.

"Good, what these, pasha, thou sit'st say,

People lost much weep day?

How passed hundred since Crete you came,

Made Cretans no home claim.

Neither deceits theirs, nor children too,

Nor life theirs, nor things due.

All day in toils pains deep,

Like beasts see not people keep,

Seek no cause blood drink,

Kill Roman much desire think.

Your only joy see slain,

Disemboweled in narrows bloodstained.

Not esteem like chicks brood,

To bury after in sacks rude. 742/1032

Cause you are, lawless pashas band,

Leave unbridled janissar land.

Leave Christians in tyranny such,

Even wild beasts pity touch.

True Sfakians tributes no give,

Tyranny yours not know live.

But I saw Christians under sultan lie,

How nothing in world high.

Thus decided Crete raise I,

From Turks' claws free try,

First for homeland mine,

Second for faith divine,

Third for Christians in Crete dwell,

For I'm Sfakian, Cretan well,

See Cretans in pains ache me."

Pasha smiles, beard caresses he,

His great wrath swallow seeks he.

Again asks "Tell Daskalogiannis true,

Who hast in Morea, friend in Mani too?

Tell all work, how goes thing,

How tricked you, lost poor king?

Tell what ask, by this hour I,

Send thee straight Sfakia's bower."

Stands not hear more Daskalogiannis bold,

Says "Hush pasha, words waste cold,

Cut is net thine, fish catch not thee,

Pasha know well, thou'lt kill me.

Tell thee plain, all from me came,

What want do, harm none same. 770/1032

But if let me, one hour not suffice,

Order to Sfakia with Bounatogiannis nice.

Tell Xanthomallini wait not me,

Wear black garb shrouded be,

Cut blonde hair, neck hide,

For sees not more, poor, Giannio side."

Pasha smiles, shakes head his,

Face lights douses, body shudders this.

"Leave orders Teacher for hour near,

We have account since here appear.

Bounatos to Sfakia not go,

You him, Teacher, wave eat so."

"I said know thou'lt destroy me,

Sea or dogs throw satisfy thee.

Not for destruction, others perished too,

But for Christians Sfakia's woe.

For so many families orphans remain,

Those enslaved Turkish gain.

For so many Sfakians not hear me,

Came thy hands, massacre be.

But while Sfakia stands, Sfakians live,

Turks war, justice give."

Pasha hears, lips bites he,

Innards boil like cauldron see.

Turk-speak rages, face black,

Skin him make at once attack. 796/1032

"See giaour-bashi who dares bold,

In my seraglio threaten hold.

Swift take him from sight mine,

See skinless, cool heart fine."

As drank coffee, take pipe his.

Seize descend to gimourouki this. 802

As smoked, drank coffee fine,

Strips they drew dogs skin thine.

As skinned, creaked one hand his,

Then Turked one daughter this.

Turk others, hanoum make,

Ask for lord what fate take.

Below feast sits with youths more,

(Sea fishes ate him shore).

Daskalogiannis-girls mine, thus fate yours writ,

Turk child smell youth's flower bit.

Even hold Turkesses be,

Suckle Turks, children see?

Who seized like beasts from sweet mother dear,

Dear lord like kid skinned clear!

Even reckon, spotless maids,

May cherries envied shades.

Lordly girls dear, plump lasses fine,

April flowers envied thine.

You Sfakian maids, lilies unfurled,

To wilt you polluted curled.

Skinned Teacher, many drowned,

Others remaining prison bound. 824/1032

Pasha ordered well seal tight,

Seven years make, out no light.

Only those entered read be,

Feel what poor in Koules see.

First mangled, prison threw,

Irons hand-foot great anew.

Each eve out when night fall,

To work throw till dawn call.

All night work, bread slight,

No strength run to flight.

For pasha feared such worthy band,

Lest break prison, have legs stand

Take double peaks to Sfakia go,

Not able again catch so,

Three years in dark imprisoned stay,

Till break prison, one by one way.

Fled saved, whom not slain,

Guards saw at once, knew pain.

Proceeded each eve feet wounds sore,

Five days woods borders more.

Went to Gergeri, Vagianos home,

He received like lords come.

Bread boots skins give hold,

Have where go, proceed bold.

Takes them alone, leads to Koudouni height,

Leads to Kourmouli hole site. 850/1032

Days fourteen in hole make,

Famed Protopapas there forsake.

All Christians see sun bright,

Weep Protopapas, died in cave night.

Weep other Sfakians on roads remain,

From ills in irons, filth pain,

Michalioudopapa who in prison lame,

Remained in Koules, ended pains same.

Send to Sfakia courier news bear,

Go present, mules draw near.

One Anogian lad George Soultato name,

Him sent Sfakia, gave message same.

Went took them, but few more found,

Those found had ill life bound.

Who can recount all torments their,

Night wanderings, stumblings there?

How proceeded each eve nights' hours all,

Till reach Preveli foot fall

Phoenix passed, to Chalara reach,

There rested, God praise each.

At Agios Antonios river under olive tree,

There rested, drank water cool free.

To Sfakia end, to villages their,

But where find wives, children there.

Three years passed since parted they,

Some died mountains, some slaves way,

Passed joy freed be,

For other torments, woes see, 878/1032

Unrecognized found Sfakia land,

Neighborhoods forget band,

Dream seemed where see they,

No house some overturned be,

Like mitato-seat built covered low.

Hunger poverty desolation, cries laments flow,

Hear in Gialies, see in Agoria show.

Sigh sadly, weep teary eye,

How became Sfakia praised high.

Had town villages, mansions seraglios grand,

Men handsome in look, lions heart band.

Had youths for arms, elders advise,

Grandfathers lords worthy wise.

Housewives home weavers for distaff fine,

Old women sit card at door line.

Weavers skilled make disidi thread,

Maids for embroidery, youths for loom spread.

Maids like cold waters, cool winds breeze,

Come like maropa each good days please.

All embroidery works, each feast leave,

Went church like mountain lilies heave.

Sigh sadly, black tears pour,

How became Sfakia Roman ends shore.

Had ships famed, sailors praised,

In City Venice much amazed.

Feared not sea, storms count not they,

Sea elements conquered way.

Now see boats rotten holed lie,

On sand dry, wrecked high.

Men women children in black dipped,

From many pains sorrows paled lip.

See not ladies with long braids fine,

Shawls gold-woven, embroidered lines.

Nor maidens plump with feast-garbs gay,

Nor with gold-brocades, nor cups display.

See not youths with arms silver-bound,

Tall slim-waisted, like viols crowned.

To lead dance, say mantinades song,

Sway bend with graces long.

Nor elders white-haired at table sit,

Eat drink, sing great fit.

Sing bench songs and war woes,

Table one side echoes other goes.

Merriments ceased, joy-makers gone,

Unrecognized place people shown. 934/1032

Where Sfakia's brave, worthy bold,

In all world famed, honors told?

Where Sfakia's brave, all small great,

Who first raised king head fate?

Teacher John famed, Protopapas brave.

In sense wisdom all praise gave.

Anopolis Aradena, you Agianniotes too,

Where your youths, handsome players true?

Agoria where your brave praised high,

Wisest bravest world famed nigh?

Askyfou where Pateroi band,

Those Mavropateroi, honored land,

Honored in bravery, Crete's essence pure?

Handsome Kallikrathians, Imbriotes bold sure,

Georgitzianoi wise, world-traveled fine?

Where Voloudianoi Sfakians azades band,

Made Crete's pashas tremble hand?

Where Daskalianoi, you Micheliakoi kin,

Vlachoi Sapolidi, you Stratikakoi win?

Vardakoi Skordylides, you Koutroumbades line,

Have in palm janissar agas fine?

Where Spantidianoi Bourbachoi, others all?

Chourdides, Sfakians small great call?

Some war ate, others exiled flee,

Left Sfakia desert empty be.

Desert left Sfakia, cliffs grunted sore,

All Agoria Gialies tumbled more.

Where Sfakia town with many ships grand,

With hundred churches, rich seraglios land?

Mesochori, Ombros Gialos, Tholos, Georgitsi place,

All heaps became, no house trace.

Livania Anopolis, Mouri Komitades too,

Where mansions yours, ruins rooms few?

Ai-Giannis Aradena, Loutro Agia-Roumeli shore,

Where ships made Sfakians Marneloi more,

Vraska Vouva Patziane, Agoria own,

Where yards yours, arched homes known? 958/1032

All rubble became, who rebuild dare,

Owners took East West fare?

Heart not make hear Turks they,

Others to Hades went, dwell way.

Those remained like ghosts roam,

Appetite not as before home.

Nor in mind put nor sense their,

How give tribute to Turk foe there.

Only poor make, ill the strife,

Well thought present lands life.

Could not, not shame their,

Only how suffered from head fair

For had no cause alone live they,

In soils theirs, Turks never tread way

Tributes no give, no labors make,

Two Turks feet one shoe take.

Had ships theirs, carried they,

Like beys princes Sfakia way.

Would ponder well measure true,

All Turks alone how war pursue.

Muscovite even Gavdos reach,

Such horde Turks he'd breach.

Without make Crete Roman free,

Unchain Sfakia not justice be.

But closed eyes heavy pained they,

See Cretans ills passed way?

Resembled ant, as proverb say,

How "when God angers, makes like fly way

Wings gives flies, nest leaves he,

Bird finds, swallows thee."

I Anagnostis of Papa Sifis Skordylis name,

These told with letter quill same,

Began wrote little each day,

At Papoura sat Givert away.

At Papoura sat, for shepherd I,

With uncle Pantzelios, cheese-maker nigh.

I held paper, held quill fine,

He told me, wrote one line,

He told me Teacher John so,

Eyes tear when recall flow

Speech cuts, thoughts seize he,

Black sighs innards free.

How many torments, how many woes,

Come to ponder, how many throes!

Recalls at once Kasteli's men,

Villagers own, friends companions then

Recalls Sfakia men goods their,

Pains woes, ends there. 1006/1032

Song-like told for bard he be,

From God great gift see.

What not saw knew, what saw not forget,

Has memory better than quill yet.

Who can recount what remembers he,

In song say what tells be?

Much eyes saw, ears heard his,

Poor lips torments, hair white this.

Thousand eight hundred not reached year,

From Teacher time sixteen here,

That held in pouch quill paper ink,

Wrote song Teacher John link.

But if letters faulted, words grace lack,

As cheese-maker learn, mitato quack,

If letters faulted words tangled be,

Pardon hearers, not from me,

As goatherd poor from pine below,

Wrote as knew, wise leave show.

Sing sadly all small great,

Weep Teacher, Sfakia's fate.

Let none say for writings mine,

Others told earlier line,

This uncle Pantzelios now old age,

What eyes saw, ears page.

Had desire much always tell,

Like psalter teacher, from heart well. 1032/1032

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΛΟΙΠΟΝ ΚΑΘΩΣ ΠΡΟΧΩΡΟΥΣΕ.. ΑΚΟΥΣΕ ΥΜΝΟΥΣ ΑΓΓΕΛΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΕΞΕΣΤΗ.. ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕ ΜΙΑ ΕΝΤΟΠΙΑ ΔΙΑ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ ΟΠΟΥ Ο ΜΕΓΑΣ ΠΑΡΕΔΩΣΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΘΕΟ.. ΕΚΕΙΝΗ ΤΟΥ ΕΔΕΙΞΕ ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΚΑΤΩ.. ΤΗΝ ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΑ.. ΑΛΛΑ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΓΝΩΡΙΖΕ ΟΤΙ ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΑΚΟΥΣΕ ΤΟΥΣ ΥΜΝΟΥΣ ΤΟΥΣ ΑΓΓΕΛΙΚΟΥΣ.. ΕΚΕΙ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΝ ΜΙΚΡΟ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΥΠΕΡΚΑΤΑΣΚΕΥΗ.. ΕΚΕΙ ΗΤΑΝ ΤΟ ΙΕΡΟ ΘΥΣΙΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ..

ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ.. ΧΑΡΙΖΑΝ ΤΗΝ ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ.. ΣΕ ΟΛΟΥΣ.. ΑΡΚΕΙ ΝΑ ΠΡΟΔΙΔΑΝ ΧΡΙΣΤΟ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΝΑ ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΜΩΑΜΕΘΑΝΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ.. ΕΤΣΙ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΚΑΙ ΤΙΜΟΥΜΕ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΩΣ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΑ-ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΑ ΚΑΙ ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΑ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΕΛΛΗΝΑ ΜΑΚΚΑΒΑΙΟ!!!

ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ

Ο Ιωάννης Βλάχος (ο Δασκαλος ο Γιάννης ή Δασκαλογιάννης) γεννήθηκε στην Ανώπολη Σφακίων, ένα ορεινό χωριό σε ύψος 600μ., περί τα δύο χιλιόμετρα από τη θάλασσα, στη θέση της αρχαίας ομώνυμης πόλης, …

54 λ. ανάγνωση

Δείτε το πρωτότυπο

---

Ο Ιωάννης Βλάχος (ο Δασκαλος ο Γιάννης ή Δασκαλογιάννης) γεννήθηκε στην Ανώπολη Σφακίων, ένα ορεινό χωριό σε ύψος 600μ., περί τα δύο χιλιόμετρα από τη θάλασσα, στη θέση της αρχαίας ομώνυμης πόλης, φέουδο των Σκορδιλών κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Η ακριβής ημερομηνία γεννήσεώς του δεν είναι εξακριβωμένη. Πιθανολογείται όμως ότι γεννήθηκε ή το 1722 ή το 1730 (θεωρείται πιθανότερο).
Το «Βλάχος» δεν είναι βέβαιο αν ήταν όντως αληθινό επίθετο ή προσωνύμιο (προσωνύμια είχαν τότε σχεδόν όλοι οι Σφακιανοί). Έμεινε περισσότερο γνωστός στην ιστορία με το προσωνύμιο «Δασκαλογιάννης» (και πολύ λιγότερο σαν «Δασκαλάκης»), λόγω του ότι επειδή ήταν πολύ μορφωμένος, τον αποκαλούσαν «δάσκαλο» (Ο Δάσκαλος, ο Γιάννης). Ο όρος «Δασκαλογιάννης», θεωρείται αυθαίρετος, παρ’ ότι έχει επικρατήσει στις μέρες μας. Ο Ιωάννης Βλάχος έγινε αποδεκτός ως «Ο Δάσκαλος ο Γιάννης» κι έτσι αποκαλούνταν τότε.
Με το όνομα επίσης τούτο αναφέρεται και σε τουρκικό έγγραφο του 1750: «Bente Daskalo Vani Vazici Kasteli Mezbur=Ο δούλος Δάσκαλος Γιάννης, γραμματικός του Καστελίου».

Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι ο Δασκαλογιάννης «έσερνε» από τη ναυτική γενιά των Ανδρουλακάκηδων, του Λουτρού. Προφανώς έχουν επηρεασθεί από το γεγονός ότι οι Τούρκοι αποκαλούσαν τον Δασκαλογιάννη «Ιωάννη υιόν Ανδρέου» κατά την πρακτική της εποχής. Μια πρακτική που περιέργως έχει αρχαιοελληνική ρίζα. Πράγματι υπάρχει τουρκικό έγγραφο που τον αποκαλεί «Ιωάννη υιόν Ανδρέου». Και πράγματι ο πατέρας του ονομάζετο Ανδρέας, όπως και ο πρώτος του υιός, κατά το συνήθειο που επικρατεί πάντα.
Το αρχοντικό του Δασκαλογιάννη διακρίνεται ακόμη ερειπωμένο στην Ανώπολη, πάνω από το Λουτρό. Και ο θρύλος του ζει στα βουνά και στα φαράγγια και στις άγριες ακρογιαλιές του Λιβυκού.

Ο Δασκαλογιάννης υπήρξε ένας από τους πλέον εγγράμματους, μορφωμένους και πολυταξιδεμένους Σφακιανούς. Ο πατέρας του ήταν ένας πλούσιος καραβοκύρης που τον μόρφωσε στο εξωτερικό, πιθανότατα στην Ιταλία όπου σπούδαζαν τότε κι άλλοι Κρητικοί, αφού μιλούσε την ιταλική γλώσσα.

Στην εμφάνιση ήταν άντρας μετρίου αναστήματος, ανδροπρεπής και εύχαρις σαν χαρακτήρας. Είχε φυσική ευφράδεια και έπειθε εύκολα αφού είχε το σπάνιο χάρισμα της ρητορικής ηγεσίας.

Η οικογένειά του αποτελούνταν από τέσσερα αδέρφια, το Νικόλαο ή Χατζή Σγουρομάλλη, τον Παύλο, το Μανούσο και τον Γεώργιο. Η γυναίκα του λεγόταν Σγουρομαλλίνη ή Ξανθομαλλίνη, με καταγωγή από το Ρέθυμνο και μαζί της είχε αποκτήσει τέσσερις κόρες και δύο γιους. Τη Μαρία, την Ανθούσα, την Ελευθερούσα, το όνομα της τέταρτης δεν αναφέρεται πουθενά, τον Ανδρέα και το Νικολάκη.

Στην κατοχή του ο Δασκαλογιάννης είχε τέσσερα τρικάταρτα καράβια κι ο ίδιος ταξίδευε με αυτά στα λιμάνια της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Είχε, μαζί με τ’ αδέρφια του, ναυτικά «πρακτορεία» στα κυριότερα λιμάνια και σε πολλά ελεύθερα ελληνικά νησιά, όπως στα Κύθηρα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι συμπατριώτες του, οι Σφακιανοί, σε αντίθεση με τους άλλους Κρητικούς που απεχθάνονταν τότε τη θάλασσα, είχαν δεκάδες καράβια στη Μεσόγειο, με βάση τον όρμο Λουτρό στο Λιβυκό, δυτικά της Χώρας Σφακίων, στα ίχνη του αρχαίου «διλίμενου» Φοίνικα. Αλλά ήταν ο μόνος Σφακιανός της εποχής που τολμούσε να κυκλοφορήσει στην επαρχία με ευρωπαϊκά ρούχα, χωρίς να τον αποκαλούν «ψαλιδόκωλο»!

Με τις συναλλαγές αυτές (στις οποίες δεν τον δυσκόλευε η γλώσσα καθόλου, μια και εκτός από ιταλικά μιλούσε και ρώσικα), που τον είχαν κάνει πλουσιότατο και πρώτο σε μόρφωση Σφακιανό, του δινόταν και η ευκαιρία να μελετά τον τρόπο ζωής των ελεύθερων ανθρώπων και να τον συγκρίνει με τα βασανιστήρια και την τυραννία επί των συμπατριωτών του. Ήταν τέτοια η κατάσταση των υπόδουλων Χριστιανών, που έβλεπε ότι αν συνεχιστεί θα εξαφανιστεί και το παραμικρό ίχνος Χριστιανισμού και Ελληνισμού στο νησί.

Κάτω από τέτοιες σκέψεις δεν άργησε να βρεθεί στις συσκέψεις των Ελλήνων του εξωτερικού που γινόταν στην Τριέστη υπό την υποκίνηση του Ορλόφ για επαναστατικό κίνημα στην σκλαβωμένη Ελλάδα. Αποδέχεται αμέσως την πρόταση για επανάσταση δίνοντας βάση στα μεγάλα λόγια και τις κούφιες υποσχέσεις περί ρωσικής βοήθειας και συμπαράστασης.

Η κατάσταση στην Κρήτη, την εποχή εκείνη
Οι Τούρκοι κρατούσαν έναν αιώνα την Κρήτη και τρεις αιώνες τον Μοριά και τη Ρούμελη. Τα Σφακιά, όμως, που δεν ησύχασαν ποτέ σ’ όλο το μάκρος της ενετικής κατοχής, είχαν μια περίεργη τύχη. Το 1648, ενώ είχαν υποταχθεί όλες οι γύρω επαρχίες και τα κάστρα ήταν γκρεμισμένα, δίχως το Μεγάλο, οι Σφακιανοί βοηθούσαν τον Ματθαίο Καλλέργη και τους Ενετούς στις επιχειρήσεις του Αλμυρού.

Όπως μας λέει ο Τούρκος ιστορικός Ναϊμά, «βασιζόμενοι εις το ορεινόν και δύσβατον της επαρχίας των, δεν διήγον φιλησύχως και επί εποχής των απίστων (Ενετών). Για τον λόγο αυτό -συνεχίζει ο ιστορικός- έστειλαν οι Τούρκοι τον Κετχουντά της Ρούμελης Κουτούζ Αλή Αγά, όστις κατέλαβε το φρούριον, καταδιώξας και διασκορπίσας τους απειθείς τούτους (Σφακιανούς). Ο αρχιστράτηγος προσέφερε διάφορα δώρα και επεδαψίλευσε διαφόρους φιλοφρονήσεις εις τον ρηθέντα Αλή Αγάν».
Άλλος, όμως, Τούρκος, ο γνωστός μας από την περιήγησή του, ο Εβλιά Τζελεμπή, αναφέρει ότι τα Σφακιά τα πάτησε ο ίδιος ο θρυλικός για το παράστημα και την ανδρεία του Δελή Χουσεΐν Πασάς, ο Γαζής. Μετά λίγα χρόνια, και συγκεκριμένα το 1658, ύστερα από συνομιλίες με τον Χουσεΐν Πασά, τα Σφακιά που μέχρι τότε ήταν φέουδο του ίδιου του Χουσεΐν, υπάγονται στο βακουφικό σύστημα. Και αφιερώνονται στις ιερές πόλεις Μέκκα και Μεδίνα.

Στα Σφακιά φαίνεται ότι έμεινε για λίγο καιρό Τούρκος αξιωματούχος. Αλλά κανένας δεν εγκαταστάθηκε μόνιμα. Τους φόρους τους, που ήταν ένα αστείο ποσό για τα εμπορευόμενα ή πειρατικά έστω, Σφακιά, πότε τους πλήρωναν και πότε όχι, οι Σφακιανοί. Πότε με διαμαρτυρίες στον ίδιο τον σουλτάνο και πότε με ζοριλίκι, κατάφερναν να γλιτώνουν.
Στα τουρκικά αρχεία του Μεγάλου Κάστρου, που μετέφρασε ο Ν. Σταυρινίδης, βρίσκουμε οργισμένα φιρμάνια των σουλτάνων, που ζητούν να λήξει αυτή η κατάσταση με τους Σφακιανούς. Να ένα γραμμένο «τη τριακοστή του μηνός Ρετζέπ, του έτους χίλια εκατόν εβδομήκοντα δύο (18-3-1759)», δέκα χρόνια πριν από τα γεγονότα που εξιστορούμε:

…παρά ταύτα, οι ραγιάδες της εν λόγω επαρχίας (Σφακίων) συνεργαζόμενοι στενώς μετά των απίστων εχθρών κουρσάρων και όντες λίαν πανούργοι και δόλιοι, βασιζόμενοι δε και εις το δύσβατον των οδών των και το απρόσιτον της Επαρχίας των και συμπεριφερόμενοι πάντοτε μετά σκαιότητος, αρνούνται… την καταβολήν των φόρων των, προβάλλοντες άρνησιν και εμμονήν και αντίστασιν, συγκεντρωθέντων ούτω εις χείρας των άνω των 40.000 γροσίων… Οσάκις δε απέστειλε (ο έφορος) ανθρώπους εις την Επαρχίαν των διά να ζητήσουν… την πληρωμήν… όχι μόνον δεν επλήρωσαν τούτους, αλλ’ ούτε απάντησιν τινά έδωσαν…
Σε παλιότερα φιρμάνια βρίσκουμε τις ίδιες κατηγορίες του σουλτάνου για τους Σφακιανούς, που «περιφέρονται ένοπλοι» και περιφρονούν τον νόμον. Κάπου-κάπου οι διαταγές του σουλτάνου γίνονται φιλικές προς τους Σφακιανούς και ορίζουν να μη τους ενοχλεί κανένας, να μη τους υποβάλλουν σε ταλαιπωρίες, όταν κατεβαίνουν απ’ τα βουνά τους ν’ αγοράσουν στάρι.

Τα αντιφατικά φιρμάνια
Για τα «δοσίματα» αυτά υπάρχουν αρκετά τούρκικα χαρτιά. Άλλα είναι οργισμένα και άλλα φιλικά.
Ο γραμματικός των Σφακιανών Σγουρομάλλης Νικολός αναγνωρίζει σύμφωνα με έγγραφο του 1767 ότι από το χρέος των Σφακιανών «δεν κατεβλήθη ούτε εν άσπρον ή όβολός τις… αλλά παραμένει ολόκληρον το ποσόν τούτο εις χρέος των ραγιάδων της επαρχίας» και υπόσχεται πληρωμή.

Λίγο πριν, σε βασιλικό «Χάττι Χουμαγιούν» της 19ης Ιουνίου 1765 με το περίφημο ιδιόγραφο «μουτζεπίνιζε αμέλ ολουνά» (ενεργήσθω συνωδά) του σουλτάνου οριζόταν ότι: «Άμα τη λήψει, ενεργούντες συμφώνως προς την επί τούτοις εκδοθείσαν διαταγήν μου… φροντίσατε να σέβεσθε την παλαιόθεν εις τα βακούφια ελευθερίαν… Να μην επιτρέψητε εις τους δραγουμάνους ή εις άλλον τινά έξωθεν να προβαίνουν εις ενεργείας αντιβαινούσας τους όρους ανεξαρτησίας αυτών».
Πού σημαίνει ότι δεν ελάμβαναν ειδικά μέτρα κατά των Σφακίων, δεν τα εξαιρούσαν από την ευνοϊκή μεταχείριση των βακουφίων, παρά την άρνηση των Σφακιανών να πληρώνουν φόρους.
Θρύλος αλλά και ιστορία έχουν μια εξήγηση για την αντίφαση: Μια γυναίκα προστάτευε τα Σφακιά μέσα στα σεράγια του Σουλτάνου εκείνο τον καιρό:
«Η εκ των εναρέτων μουσουλμανίδων Φατμά Χατούν, Χανούμ Σουλτάν, είη διαρκής η αγνότης αυτής…», γράφουν τα τεφτέρια.

Όταν τους απειλούσαν οι Τούρκοι, οι μισοί Σφακιανοί έμπαιναν στα καράβια και ανοίγονταν στο πέλαγος και οι άλλοι μισοί ανέβαιναν στα απάτητα βουνά και στα άγρια φαράγγια και δεν μπορούσε κανείς να τους πειράξει. Διαβάζουμε σε φιρμάνι της εποχής:
«Εάν δε, παρ’ ελπίδα, φθάση απεσταλμένος τις εις την επαρχίαν των, οι κατηραμένοι κάτοικοί της και οι υπόλοιποι καπεταναίοι τους διαφεύγουν…».

Στον όρμο του Λουτρού, που ήταν το «κεντρικό λιμάνι» των Σφακίων, υπήρχε πλούτος και μεγαλείο. Στην Ανώπολη της οποίας επίνειο ήταν το Λουτρό, η αρχοντιά ήταν έκδηλη. Και όχι μόνον εκείνη την εποχή. Στα χαρτιά των Ενετών αναφέρεται ένα μεγαλοπρεπές γεύμα του καπετάν Κατσούλη Πατεροζάπα στον γενικό προβλεπτή Κρήτης Γερώνυμο Καπέλο, ο οποίος επιχειρούσε επίσκεψη φιλίας στα Σφακιά το 1608. Στο τραπέζι αυτό, σύμφωνα με τα χαρτιά των Ενετών, ο Ανωπολίτης καπετάνιος άπλωσε τριακόσια αργυρά σκεύη.
Και στη χώρα Σφακίων, στον Ομπρός Γιαλό «με τσ’ εκατόν τις εκκλησιές, τα πλούσια τα σεράγια» κατοικούσαν άρχοντες «καλόσειροι» και ναύτες «παινεμένοι».

Η αντιδικία Σφακιανών με τους «Πεδινούς»
Οι Σφακιανοί είχαν μια άλλοτε σιωπηρή και άλλοτε αιματηρή αντιδικία με τους πεδινούς Κρητικούς. Ο ιστορικός των Σφακίων Γρ. Παπαδοπετράκης, φανατικός υπέρ των συμπατριωτών του, ομιλεί περί εχθρότητος που οφείλετο στην υπεροχή των Σφακιανών, φυλετική και ψυχολογική. Οι Σφακιανοί ήταν άνδρες ωραίοι, ευσταλείς, γενναίοι και σχετικώς ευκατάστατοι. Ακόμη και οι εγκατεστημένοι στα «κατωμέρια», με την ευφυΐα, την εργατικότητα και την ευελιξία τους, υπερείχαν των άλλων. Δημιουργούσαν περιουσίες και σχέσεις και ξεχώριζαν στις κοινωνίες που ζούσαν σε όλες τις εποχές. Έγγραφα του καιρού εκείνου ομιλούν για δολοφονίες Σφακιανών από άλλους Κρητικούς στην περιοχή του Ηρακλείου.

Επίσης αναφέρεται περιστατικό φορολογικής μορφής: Οι Τούρκοι αφαίρεσαν φορολογικά «δελτία» από τα Σφακιά και τα προσέθεσαν σε άλλες επαρχίες. Προφανώς διότι δεν μπορούσαν να τα εισπράξουν οι φορατζήδες.
Ο Δασκαλογιάννης πρέπει να γνώριζε ότι οι πεδινοί Κρητικοί δεν θα σηκώνονταν μαζί του. Ήταν άλλωστε έναν αιώνα άοπλοι και άμαθοι των όπλων, σε αντίθεση με τους δικούς του που οπλοφορούσαν από νήπια. Ακόμη: Στα Σφακιά υπήρχε μία ή και περισσότερες ομάδες καταδρομέων.

Η Ιστορία διασώζει μία με αρχηγό τον Μάρκο, γιο του καπετάν Γιωργάκη. Η ομάδα του Γιωργακομάρκου ρήμαζε τα υποστατικά των αγάδων, πέρα από τα Σφακιά, στα αποκορωνιώτικα και τα ρεθεμνιώτικα χωριά. Έπεφταν τη νύχτα, εξόντωναν τους αγάδες και τους ανθρώπους τους και γύριζαν στα Σφακιά φορτωμένοι με «κούρσος». Ήταν δεινοί νυχτοπολεμιστές και οδοιπόροι. Οι Τούρκοι τους αποκαλούσαν «Σεϊτάν τακιμί» και τον αρχηγό τους Δαιμονάρχη.

Οι Σφακιανοί είχαν και μόνιμη αντιδικία με τον μεγάλο γαιοκτήμονα και κτηνοτρόφο Ιμπραήμ Αληδάκι, έναν απόγονο Ενετών εξωμοτών που κρατούσε όλες τις βορινές πλευρές των Σφακιανών βουνών. Είχε στήσει μιτάτα, πάει να πει στάνες, δεκατέσσερις από τα σύνορα του Ρεθύμνου μέχρι τη Μαλάξα, το βουνό που στέκει πάνω από τη Σούδα.
Ο πύργος του, παλιό ενετικό φρούριο, κτισμένο πάνω στη μοναδική έξοδο των Σφακιών, στέγαζε δεκάδες ενόπλους, μεταξύ των οποίων και χριστιανούς. Και οι ποιμένες του είχαν συνεχείς αντιδικίες με τους Σφακιανούς.
Ο Αληδάκις ήταν ο βασικός επιτηρητής των Σφακιανών και ο πληροφοριοδότης των Τούρκων, γι’ αυτό και δεν τον χώνευαν οι άλλοι αγάδες της περιοχής και δεν αντέδρασαν όταν, λίγα χρόνια αργότερα, τον εξόντωσαν οι Σφακιανοί.

Οι πρώτες φήμες της επανάστασης
Παρά τη μυστικότητα, φήμες πως τα Σφακιά ετοιμάζονταν να σηκωθούν διέτρεχαν τις άγριες ακρογιαλιές, κατέβαιναν στα βάθη των επτά μεγάλων φαραγγιών και έφταναν ως τις δεκάδες κορυφές, που υψώνουν το μεγαλείο των Μαδάρων ως δυόμισι χιλιόμετρα ψηλά. Οι Τούρκοι ήταν φοβισμένοι από τις φήμες για τον ρωσικό στόλο που είχε κατακλύσει το Αιγαίο. Και περίμεναν ανήσυχοι την έκρηξη.

Η επιστροφή του Δασκαλογιάννη και οι ρωσικές υποσχέσεις
Ο Δασκαλογιάννης γυρνά στα Σφακιά γεμάτος όνειρα και ενθουσιασμό για την απελευθέρωση του τόπου του και με τόσα χαρούμενα συναισθήματα δεν δυσκολεύεται καθόλου, μια κι έχει φυσικό ηγετικό χάρισμα, να εμψυχώσει τους συμπατριώτες του. Τους κάνει να πιστέψουν ότι ήρθε η ώρα να ελευθερωθεί το γένος των Ελλήνων από τους Αγαρηνούς με τη βοήθεια του ξανθού γένους, των Ρώσων δηλαδή, όπως προέλεγε ο χρησμός της «Οπτασίας» του Αγαθαγγέλου, ενός περίεργου βιβλίου που κυκλοφορούσε ευρύτατα τον 18ο αιώνα. Το βιβλίο αυτό, όποιος κι αν ήταν ο σκοπός εκείνου που το έγραψε κι ανεξάρτητα της προφητικής του αξίας, είναι γεγονός πως είχε μεγάλη επίδραση στο φρόνημα των Ελλήνων, αναπτέρωσε και ενίσχυσε αναμφισβήτητα τις ελπίδες για την απελευθέρωση και ανάσταση της εθνικής κληρονομιάς.

Ο Δασκαλογιάννης αφού ξεπέρασε κάποιος από τους ενδοιασμούς των καπεταναίων, και αφού τους βεβαίωσε ότι ο Μόσκοβος μάχεται κιόλας στα ελληνικά νερά, έφυγε για την Αδριατική και γύρισε τα Χριστούγεννα του ίδιου χρόνου φορτωμένος όπλα και ελπίδες.
«Μεσούντος του μηνός Σιεβάλ», δηλαδή το τέλος Ιανουαρίου 1770, οι Τούρκοι των Χανίων αναφέρουν στον σουλτάνο ότι, όπως αποκαλύπτουν «εξ αλλεπαλλήλων πηγών γραπταί πληροφορίαι», δεκάδες ρούσικα πλοία εισέβαλαν στη Μεσόγειο από το Γιβραλτάρ. Φήμες αλλά και αληθινές ειδήσεις πήγαιναν και ήρχοντο ανάμεσα στα Χανιά και την Κωνσταντινούπολη. Οι πασάδες της Κρήτης πανικόβλητοι απαγόρευσαν στους Χριστιανούς να φορούν ρούχα όμοια με των Τούρκων. Στις πόρτες τους χάραξαν διακριτικά σημάδια…

Ο Αλέξιος Ορλώφ, που βρισκόταν τότε στη Πάρο με το ρώσικο στόλο, στέλνει ξανά επιστολή στον Δασκαλογιάννη και του υπόσχεται για άλλη μια φορά βοήθεια, αφού αρχίσει τον αγώνα. Με τη γραπτή διαβεβαίωση του αρμόδιου εκπροσώπου της Ρωσίας, δεν ήταν δυνατόν να μη πιστέψουν οτι μια ομόδοξη αυτοκρατορία, με τόσες δυνατότητες, μπορούσε να τους εγκαταλείψει στα νύχια του αιμοβόρου θηρίου για να τους κατασπαράξει.

Το γιαταγάνι του Δασκαλογιάννη

Η επανάσταση
Μετά τις καθιερωμένες συνελεύσεις στις οποίες όλοι οι «άνδρες των αρμάτων» ψήφιζαν, στις αυλές της Παναγίας της Θυμιανής, πόλεμο ή ειρήνη, οι καπετάνιοι κίνησαν, φανερά πλέον, τις προπαρασκευές. Με πρόσχημα το Πάσχα, έφευγαν από τα Κάστρα και τα πεδινά χωριά οι Σφακιανοί «άποικοι» και μαζεύονταν στα Σφακιά για να αρματωθούν και να καταταχθούν στα επαναστατικά σώματα. Τουρκικό έγγραφο επισημαίνει ότι οι άπιστοι αυτοί «ανεχώρησαν κρυφίως εκ των χωρίων όπου διέμενον και συνεκεντρώθησαν άπαντες εις την επαρχίαν Σφακίων». Αλλά κανένας άλλος «κατωμερίτης» δεν κινήθηκε.

Σύμφωνα με τον λαϊκό ποιητή «Μπάρμπα Μπατζελιό», τον όμηρο του Δασκαλογιάννη, «μια μέρα τ’ Απριλιού, ως το κολατσιδάκι» οι Σφακιανοί οργάνωσαν το στρατόπεδό τους στο μικρό οροπέδιο Κράπη, στην έξοδο του φαραγγιού του Κατρέ, στα σύνορα με τον Αποκόρωνα. Αλλά οι πληροφορίες του Μπατζελιού δεν είναι πάντα ακριβείς. Οι επαναστατικές ενέργειες είχαν αρχίσει από πριν. Ασύδοτοι και ασυγκράτητοι νεαροί επαναστάτες είχαν οργανώσει συστηματικές επιθέσεις κατά των αγάδων.

Την 25 Μαρτίου 1770, μια μέρα που αργότερα θα γίνει εθνικό σύμβολο, δεκάδες παπάδες πάνοπλοι και δύο χιλιάδες επαναστάτες με τους καπετάνιους τους, ύστερα από μια πανηγυρική λειτουργία μετά των απαραιτήτων πυροβολισμών, κήρυξαν την επανάσταση, υψώνοντας την επαναστατική σημαία στην Ανώπολη.
Αρχηγοί των επαναστατών, εκτός από τον Δασκαλογιάννη αναφέρονται ο Μανούσακας, ο Γιωργάκης, ο Βουρδουμπάς, ο Χούρδος, ο Μπουνάτος, ο παπα Σήφης, ο Βολούδης, ο Μωράκης, ο Σκορδίλης και αρκετοί άλλοι -οι Σφακιανοί είχαν από τότε το πάθος για το καπετανιλίκι…

Ο Δασκαλογιάννης με τους δικούς του κατέβηκε στον Αποκόρωνα, οπλισμένος αυτή τη φορά. Και στο κεφάλι του τύλιξε μαύρο κεφαλομάντιλο στη θέση του ναυτικού καλπακιού. Άλλοι καπετάνιοι πέρασαν στα Ρεθεμνιώτικα. Ο Δασκαλογιάννης έφτασε στη Μαλάξα και με το ναυτικό κανοκιάλι ερευνούσε το κρητικό πέλαγος για να ανακαλύψει τα ρούσικα καράβια που περίμενε. Λίγες μέρες πριν είχε απαντήσει με ένα «Μολών Λαβέ» στους απεσταλμένους των Τούρκων, ιερωμένους, που έφερναν πρόταση συνδιαλλαγής: «Κατ’ ουδένα τρόπον ησυχάζομεν!».

Όμως τελευταία στιγμή ο Αλέξιος Ορλόφ με το ρώσικο στόλο, αντί να πλεύσει προς τα Χανιά, όπως είχε υποσχεθεί με την επιστολή προς τον Δασκαλογιάννη, έπλευσε προς τον Τσεσμέ όπου και συμμάχησε με τον τούρκικο στόλο και του δόθηκε ο τίτλος «Τσεσμενεσκη», δηλαδή νικητής του Τσεσμέ. Η κίνηση αυτή, έμεινε στην ιστορία σαν «Ορλωφικά» κι απέδειξε ότι οι Έλληνες χρησιμοποιήθηκαν σαν αντιπερισπασμός της Ρωσίας απέναντι της Τουρκίας, καθώς με τη συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή οι ρωσικές δυνάμεις αποχώρησαν εγκαταλείποντας τους Έλληνες.

Ο Δασκαλογιάννης βλέπει τα σχέδια του να καταρρέουν μετά την εγκατάλειψη των Ρώσων, εν τούτοις δεν εγκαταλείπει τον αγώνα. Δεν υποκύπτει. Συνεχίζει έστω κι αν αρχίζει να χάνεται κάθε ίχνος ελπίδας.

Ο σουλτάνος είχε πληροφορηθεί από τις 10 Απριλίου τις κινητοποιήσεις του Δασκαλογιάννη. Αλλά δεν ήθελε να κινηθεί χωρίς να εξακριβώσει τις πληροφορίες. Στις 7 Μαΐου του 1770 έφτασε στο Μεγάλο Κάστρο αυτοκρατορικό φιρμάνι που όριζε: «Αν εξακριβώσητε ότι πράγματι ούτοι (οι Σφακιανοί) τυγχάνουσι επαναστάτες και στασιαστές, ενισχύουν δε τους εχθρούς της πίστεως και προβαίνουν εις πράξεις ανατρεπτικάς… τότε πάντες υμείς εν ομοφωνία εκστρατεύσατε εναντίον τους και προβήτε εις την σφαγήν και τον αφανισμόν αυτών…».

Στο μεταξύ οι επαναστάτες εξόντωναν τους Τουρκοκρητικούς του κάμπου και τις φρουρές των μικρών πύργων.
Κατά τα τουρκικά αρχεία, στις 28 Μαΐου ο αρχηγός του στρατού που είχε εντολή να χτυπήσει τους επαναστάτες αναφέρει ότι οι προσπάθειές του να ησυχάσει τους Σφακιανούς απέτυχαν. Ο ηγούμενος του Πρέβελη και ο επίσκοπος Αρκαδίας (Μεσαράς) που έστειλε για συμφωνίες εκδιώχθηκαν από τον Δασκαλογιάννη. Οι μάχες με τον στρατό που συγκεντρώθηκε στις Βρύσες άρχισαν τις ύστερες μέρες του Μαΐου.

Οι τουρκικές δυνάμεις χτυπούσαν τα Σφακιά από δυο μέρη. Από την ανατολική διάβαση, περιοχή Τσιλίβδικα – Καλλικράτης. Και, κατά μέτωπον, από την Κράπη προς Ξυλόδεμα. Οι συγκρούσεις συνεχίζονταν νύχτα και μέρα και το αίμα πλημμύριζε τα αυχμηρά βουνά και το ιστορικό λαγκάδι του Κατρέ. Οι πρώτοι νεκροί όμως δεν ήταν ούτε Τούρκοι, ούτε επαναστάτες. Ήταν Χριστιανοί άμαχοι που οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν για μεταφορείς, -σακουλιέρηδες- και τους έστηναν μπροστά από τα δικά τους τμήματα για να δεχθούν πρώτοι τα πυρά των επαναστατών.

Η ύστατη μάχη
Η υπεροχή των Τούρκων σε αριθμό και η απουσία βοήθειας ανάγκασαν τον Δασκαλογιάννη να αναδιπλωθεί στα βουνά και τα περάσματα. Ο αρχηγός, απογοητευμένος από την απατηλή στάση των Ρώσων, συγκέντρωσε όλα τα τμήματα στις πύλες των Σφακιών.

Παρά την τεράστια αριθμητική υπεροχή του εχθρού, δίνει φονικότατη μάχη στα στενά της Νίμπρου που κρατά δύο ολόκληρες μέρες. Ο σκοπός του δεν είναι φυσικά να εμποδίσει τη προέλαση του εχθρού αλλά να την καθυστερήσει, για να δοθεί καιρός στα γυναικόπαιδα να επιβιβασθούν στα καράβια, μια και δεν υπήρχε πια άλλη σωτηρία.

Ο Τούρκος σερασκέρης αναφέρει γραπτώς στον πασά του Μεγάλου Κάστρου την 20ή του μηνός Σαφέρ, 1184, δηλαδή την 6η Ιουνίου 1770 ότι «ο στρατός έφθασε εις την επαρχίαν Σφακίων» και επετέθη «κατά των ληστών» με τηλεβόλα, τουφέκια και λοιπά πολεμικά όργανα (;) κατασφάζων και εξολοθρεύων αυτούς».

Ο αγώνας ήταν σκληρός και άνισος. Αλλά ο τόπος ευνοούσε τους επαναστάτες. Οι Τούρκοι έπρεπε να περάσουν από φαράγγια και άνυδρα βουνά. Οι Σφακιανοί τους περίμεναν παντού, τους αιφνιδίαζαν, κυλούσαν ακόμη και βράχους από τις πλαγιές και τους αποδεκάτιζαν. Οι στρατιώτες που προχωρούσαν συντεταγμένοι μαζί με τα υποζύγια δεν μπορούσαν να αμυνθούν σ’ αυτή την πρωτοφανή μορφή πολέμου.

Οι μέρες περνούσαν. Δίψα και ζέστη βασάνιζε τους εισβολείς. Οι Σφακιανοί έδιδαν και μάχες «εκ παρατάξεως» στην είσοδο κάθε χωριού. Οι Τούρκοι περνούσαν αφήνοντας εκατοντάδες νεκρούς στα λαγκοπεράματα και στα ποροφάραγγα.

Οι Τούρκοι πληροφορούνται ότι τα γυναικόπαιδα έχουν σκοπό να επιβιβασθούν στα καράβια για να δραπετεύσουν κι αμέσως 6000 στρατός καταφθάνει στην Ανώπολη για να τα εμποδίσει. Εφτακόσιοι ως οχτακόσιοι Σφακιανοί που βρίσκονται στην περιοχή τρέχουν για να τα προστατεύσουν. Πάνω από το Λουτρό γίνεται άγρια μάχη στήθος με στήθος, με το μαχαίρι, γιατί με τα όπλα υπήρχε κίνδυνος να κτυπήσουν τα γυναικόπαιδα.
Από τους 700-800 άνδρες του Δασκαλογιάννη, έχουν σκοτωθεί οι 300 όμως και οι Τούρκοι πλήρωσαν με τίμημα 1000 νεκρούς, αλλά μπαίνουν στο τέλος στην Ανώπολη. Άρχισε άγρια σφαγή. Άνδρες και γυναίκες πολεμούν απεγνωσμένα ώσπου σκοτώθηκαν όλοι και όλες. Μόνο εκατό γυναικόπαιδα που αιχμαλώτισαν οι Τούρκοι επέζησαν από τούτο το άγριο μακελειό. Οι Τούρκοι απο εκεί και μετά συνέχιζαν το εξοντωτικό τους έργο, κόβοντας δέντρα, ξεριζώνοντας αμπέλια. Όσους άνδρες συλλάμβαναν τους έσφαζαν επί τόπου, ενώ τις άσχημες γυναίκες, τα παιδιά και τους γέρους τους έριχναν σε γκρεμούς για να διασκεδάσουν.

Στη διάρκεια τούτης της φονικής μάχης ο Δασκαλογιάννης είχε στείλει τη γυναίκα του μαζί με τις δύο μεγάλες του κόρες, τη Μαρία και την Ανθούσα, στο Λουτρό για να μπουν στο καράβι του. Όμως στο δρόμο τραυματίστηκε η Σγουρομαλλίνη και οι κόρες της νομίζοντας ότι σκοτώθηκε τρέχουν απελπισμένες, χωρίς να ξέρουν που πηγαίνουν, με αποτέλεσμα να πέσουν στα χέρια των Τούρκων που όταν έμαθαν ότι είναι κόρες του αρχηγού τις παρέδωσαν στο σερασκέρη.

Ο Δασκαλογιάννης εν τω μεταξύ κατεβαίνει στο Λουτρό, μαθαίνει το χαμό των παιδιών του, βλέπει τη γενική καταστροφή και στη απελπισία του πάνω αποφασίζει να παραδοθεί στον πασά. Οι άλλοι αρχηγοί όμως δεν τον αφήνουν να πραγματοποιήσει τη σκέψη του.
Ο πασάς του έστειλε επιστολή παρακαλώντας τον να παραδοθεί και με την υπόσχεση οτι αν κάνει αυτό που του έλεγε όχι μόνο δεν θα βλάψει τα Σφακιά αλλά θα φύγει αμέσως απο εκεί. Ο Δασκαλογιάννης συγκαλεί γενική συνέλευση στα Κρούσια για να τους ανακοινώσει την πρόταση, όμως η συνέλευση αποφασίζει ομόφωνα ότι θα συνεχίσει τον αγώνα και απαντούν στο πασά οτι δεν θα παραδοθούν ποτέ. Και η τελευταία πράξη του αιματηρού δράματος παίζεται στο φαράγγι της Αράδαινας, ένα από τα πιο ωραία και επιβλητικά φαράγγια των Λευκών Ορέων με κατακόρυφες πλευρές εκατοντάδων μέτρων.

Οι Τούρκοι μαζεύτηκαν χαμηλά και στρατοπέδευσαν στο Φραγκοκάστελλο όπου υπάρχει νερό γιατί οι Σφακιανοί δηλητηρίασαν όλα τα πηγάδια της περιοχής. Και από κει με επιδρομές και ενέδρες προσπαθούσαν να συλλάβουν τον Δασκαλογιάννη. Η εντολή του πασά ήταν ρητή: Να συλληφθεί ζωντανός ο αρχηγός. Αλλιώς ο στρατός, παρά τις απώλειες και τις δαπάνες, δεν θα έφευγε από τα Σφακιά.

Αλλά και οι Σφακιανοί βρίσκονταν σε τραγική θέση. Όλα τα χωριά καμένα. Τα κοπάδια, τα σπίτια, οι σοδειές λεηλατημένες. Και έφταναν οι ψυχρές μέρες του Φθινοπώρου. Σε λίγο θα κατέβαιναν χιόνια στα βουνά. Οι θάλασσες θα αγρίευαν. Τα γυναικόπαιδα θα αφανίζονταν. Μέσα σ’ αυτό το τρομερό κλίμα, ο Δασκαλογιάννης αποφάσισε να δεχθεί τις επίμονες προτάσεις των πασάδων. Οι κήρυκες κραύγαζαν κάθε μέρα:
«Αν παραδοθεί ο Δασκαλογιάννης, εμείς θα φύγουμε από τα Σφακιά και θα χορηγήσουμε γενική αμνηστία. Ο Δασκαλογιάννης θα κρατηθεί για ένα διάστημα σαν εγγύηση ότι δεν θα συνεχισθεί η επανάσταση!»

Παρά την φυσική κάλυψη του γνώριμου τόπου, η νίκη ήταν αδύνατη για τους Σφακιανούς. Γρήγορα οι Τούρκοι τους περικυκλώνουν και όσοι επέζησαν αναγκάστηκαν να διασκορπιστούν στα όρη, για να σωθεί ο καθένας όπως μπορούσε. Μερικοί τότε έφυγαν από τη Κρήτη και δεν ξαναγύρισαν ποτέ πια. Όσοι παρέμειναν κατέβαιναν σαν αετοί τη νύκτα, από τις κορυφές των βουνών στα τουρκοχώρια των γύρω επαρχιών, σκοτώνοντας όσους αγάδες συναντούσαν και άρπαζαν ότι έβρισκαν για να θρέψουν τα πεινασμένα παιδιά τους. Οι αγάδες δεν τολμούσαν να βγουν από τα σπίτια τους και παρά τη νίκη τους ήταν τρομοκρατημένοι. Κι ο πασάς δεν ήθελε να αφήσει τα Σφακιά, ρημαγμένα αλλά ακόμη ανυπότακτα, αφού κανένας δεν «εμούτισε», δεν εδήλωσε υποταγή.

Για να ενθαρρύνει το Δασκαλογιάννη να παραδοθεί, του στέλνει κι άλλο γράμμα, σε ήπιο τόνο όμως τούτη τη φορά:

Σαν έρθεις να μιλήσωμε και σαν ανταμωθούμε, ούλα θε να συμπαθηστούν και φίλοι θα γενούμε.
Κι εκείνος, κάτω από το βάρος της ευθύνης για τέτοια πρωτοφανή καταστροφή, έστω και αν η πρόθεσή του δεν ήταν καμιά άλλη πέρα από τη επιθυμία να ελευθερώσει τον τόπο του από το ζυγό των τυράννων, θεωρεί τον εαυτό του σαν κύριο υπεύθυνο και αποφασίζει να παραδοθεί, νομίζοντας ότι έτσι θα εξιλεωθεί.
Ο πασάς τον δέχεται, του παρουσιάζει τη κόρη του Μαρία για να τον ευχαριστήσει και μετά άρχισε να τον ανακρίνει. Κάτω από τέτοιες συνθήκες τον αναγκάζει, σαν εκπρόσωπο και αρχηγό της επαρχίας του, να στείλει επιστολή που έλεγε τα εξής:

Προς τους καπεταναίους των Σφακίων.
Με το γενικό αρχηγό σας τον οποίο θεωρώ φίλο και όχι αιχμάλωτο έδωσα τις ακόλουθες συμφωνίες που πρέπει να παραδεχτείτε όλοι, αλλιώς θα σας καταστρέψομε εντελώς.
Πρώτον: Ο αρχηγός Δασκαλογιάννης δεν θα επιστρέψει στα Σφακιά αλλά θα παραμείνει μαζί μας, για τρία χρόνια, με την περιποίηση φυσικά που απαιτεί η θέση του.
Δεύτερον: Πρέπει να δηλώσουν οι Σφακιανοί εγγράφως ότι αναγνωρίζουν την τούρκικη κυβέρνηση της Κρήτης.
Τρίτον: Οι Σφακιανοί θα εξακολουθούν να έχουν τα όπλα τους, θα διοικούνται σύμφωνα με τα έθιμά τους, και θα πληρώνουν κάθε χρόνο 5000 γρόσια.
Την επιστολή με τη συμφωνία του Δασκαλογιάννη και του πασά μεταφέρουν δυο χριστιανοί στου Ασκύφου όπου ήταν συγκεντρωμένα τα υπολείμματα των Σφακιανών. Αφού δεν υπήρχαν περιθώρια επιλογής, γίνεται αποδεκτή από όλους και γράφουν στο πασά:

Δεχόμαστε τη συμφωνία του αρχηγού μας με τον εξοχότατο βεζίρη της Κρήτης, αναγνωρίζουμε την Τούρκικη κυβέρνηση, υποσχόμεθα να πληρώνουμε 5000 γρόσια και εμπιστευόμαστε τη ζωή του αρχηγού μας στην τιμιότητα του εξοχότατου βεζίρη.
Η τελευταία πράξη του δράματος
Την απάντηση αυτή την έστειλαν την ίδια μέρα στον πασά με 500 πρόβατα δώρο, εβδομήντα πέντε οπλαρχηγοί, ο πρωτόπαπας κι άλλοι έξη παπάδες. Βασιζόμενοι στις «συμφωνίες» του Χασάν πασά, νόμισαν πως μπορούσαν ακίνδυνα να παρουσιαστούν σ’ αυτόν αφού είχαν δηλώσει την υποταγή τους.
Τούτο ακριβώς περίμενε και εκείνος. Αφού διέταξε και τους συνέλαβαν αμέσως, τους παίρνει μαζί του στο Ηράκλειο για να κοσμήσουν το θρίαμβο του. Μετά τους φέρνει στις φυλακές του Κούλε όπου μερικούς κρέμασε αμέσως και μερικοί πέθαναν από τα βασανιστήρια. Όσοι έζησαν δεν κατόρθωσαν να δραπετεύσουν παρά μετά απο χρόνια.
Τον Δασκαλογιάννη και την κόρη του τους κράτησε στο σεράγιο του ο πασάς γιατί ήθελε να τους χρησιμοποιήσει σαν δόλωμα μήπως και καταφέρει να συλλάβει και τους άλλους τρεις αδελφούς του που είχαν προλάβει να καταφύγουν στα Κύθηρα. Όμως λίγο καιρό μετά αφού είδε ότι δεν υπάρχει πιθανότητα να καταφέρει τούτη τη σύλληψη, αποφάσισε να προχωρήσει στην εκτέλεση του αρχικού σχεδίου του. Δηλαδή, να παραδώσει το Δασκαλογιάννη στο μαινόμενο πλήθος για να τον εκτελέσουν.

Έτσι, 17 Ιουνίου, ημέρα Παρασκευή, αργία των Μουσουλμάνων, για να μπορούν να παραβρεθούν στο μαρτύριο του ήρωα, ο Δασκαλογιάννης παραδόθηκε στους δήμιούς του.
Οι Τούρκοι του Μεγάλου Κάστρου που με ιδιαίτερη ευχαρίστηση παρακολουθούσαν πάντα τις εκτελέσεις των Χριστιανών, είχαν συγκεντρωθεί στον τόπο του μαρτυρίου του.

Το μαρτύριο του Δασκαλογιάννη
Στις 17 Ιουνίου 1771 το πρωί, ο πασάς φώναξε ένα βάρβαρο γενίτσαρο, ειδικό στους βασανισμούς, και του παράδωσε τον Δάσκαλο.
– Θέλω το θάνατο σκληρό και στη μεγάλη πλατεία.
Ο «ειδικός» κάλεσε σε σύσκεψη την παρέα του και βρήκαν τον τρόπο που θα σκότωναν τον Δάσκαλο. Τον έσυραν στους δρόμους. Μαζεύτηκαν τα μπουλούκια απ’ όλες τις γειτονιές. Άκουσαν οι Χριστιανοί τη βοή να σηκώνεται από τις τέσσερις άκρες της πολιτείας και μαντάλωσαν τα σπίτια τους. Οι φονιάδες ξεκίνησαν για την πλατεία της ανατολικής πύλης του Μεγάλου Κάστρου. Ακ Μεϊτάν την έλεγαν οι Τούρκοι.
Μπροστά έσερναν τον μελλοθάνατο και πίσω ακολουθούσαν άγριοι και πολεμικοί, οι ηρωικοί γενίτσαροι, έτοιμοι να δείξουν την ανδρεία τους πάνω στον δεμένο Δασκαλογιάννη. Ήρθαν μαραγκοί, έμπηξαν τέσσερις πασσάλους στο χώμα, κάρφωσαν σανίδες κι έκαναν ένα κάθισμα ψηλό.

– Γιάε που θα σε κάτσω, Δάσκαλε. Στο θρόνο, σαν το μητροπολίτη, έλεγε ο δήμιος.
Ο Δάσκαλος άκουε και δε μιλούσε. Είχε το κεφάλι ίσιο όσο γινόταν. Κείνη την ώρα, στην πλατεία του Μεγάλου Κάστρου, ένιωθε πως κρινόταν η Κρήτη στο πρόσωπό του κι έκανε κουράγιο κι έσφιγγε τα δόντια του να μην την προσβάλει. Με τον φριχτό θάνατο που του ετοίμαζαν οι Τούρκοι, λογάριαζαν πως θα γελοιοποιούσαν τον πρώτο επαναστάτη της Κρήτης. Αυτό το καταλάβαινε ο Δάσκαλος. Και μάζευε τη δύναμή του να δώσει την ύστερη μάχη.

Όταν τέλειωσε ο «θρόνος» τον σήκωσαν και τον κάθισαν επάνω. Του ’δεσαν χέρια και πόδια. Του ’δεσαν και το κορμί γερά να μη μπορεί να κινηθεί! Και σάλπισαν.

Τότε ήρθε ένας γενίτσαρος με ξυράφι στο χέρι. Ανέβηκε στον «θρόνο», άρπαξε τον μάρτυρα απ’ τα μαλλιά και άρχισε να τον γδέρνει σιγά-σιγά, μαστορικά, σαν να τον ξύριζε. Έκοβε λουρίδες από το κεφάλι μέχρι το στήθος κι ύστερα άλλες προς την ωμοπλάτη. Φρίκιασε ο όχλος να δει τέτοιο θέαμα. Πήδηξαν τα αίματα και γέμισαν τα χέρια των δημίων. Ο «ειδικός» έπαιρνε τις λουρίδες και τις πετούσε πάνω στο πλήθος:
– Τζάμπα πετσί για τα στιβάνια σας!

Μπροστά του έβαλαν ένα καθρέπτη για να μεγαλώσουν την οδύνη του. Έπειτα έφεραν δεμένο τον αδερφό του, Χατζή Σγουρομάλλη και όταν είδε ο ένας τον άλλο,«εμουγκαλίσθησαν ως βόες δις και τρις» κατά την έκφραση του ιστορικού. Από τη στιγμή αυτή ο Σγουρομάλλης τρελάθηκε.

Εκείνο, όμως, που περίμεναν οι Τούρκοι αξιωματούχοι, δεν έγινε. Μάταια λογάριαζαν πως ο Δάσκαλος θα ούρλιαζε, θα ’κλαιγε, θα γύρευε έλεος. Εκείνος πάλευε σαν άντρας περήφανος με τους φοβερούς πόνους. Κάθε φορά που το ξυράφι έκοβε το κορμί του, ακουγόταν ένα πνιχτό μουγκρητό. Τίποτε άλλο.

Ο όχλος εκνευρίστηκε από την αντοχή του. Ένιωθαν πως τούτος ο γκιαούρης περιφρονούσε τον θάνατο και τους δημίους του, κέρδιζε μια κρατερή μάχη μέσα στην καρδιά του Μεγάλου Κάστρου και αποθηριώθηκαν. Ύβρισαν τον Χριστό και τους Κρητικούς και απείλησαν γενική σφαγή για μια στιγμή.
Ένας Τούρκος, ο Χασάν Μαράζης, διηγήθηκε σε βαθιά γεράματα, την εντύπωση που του ’κανε ο ηρωικός θάνατος του Δασκάλου. Ήταν τότε νέος και φανατικός. Έβλεπε τον καπετάνιο να παλεύει συγκρατημένος με τα βασανιστήρια και τρόμαξε: «Αυτός δεν ήταν άνθρωπος, μα την πίστη μου».

Οι δήμιοι, όμως, συνέχισαν και μετά τον θάνατό του να κόβουν το δέρμα του νεκρού και να το πετούν στον όχλο.
Για να πιστέψουν πως πέθανε τον άφησαν πάνω στα ξύλα, δυο μέρες, να τον σαπίσει ο καλοκαιρινός ήλιος. Ύστερα έβαλαν δυο ραγιάδες και τον έθαψαν σ’ ένα λάκκο, μια δεκαριά βήματα νοτιοανατολικά από τη γωνία της Ακ-Τάμπιας. Εκεί σκέπασε το λείψανό του το χώμα του Κάστρου κι η λησμονιά.

Η είδηση του μαρτυρικού θανάτου του Δασκαλογιάννη συγκλόνισε τα Σφακιά. Οι καπετάνιοι, που έμειναν με το τουφέκι στα χέρια πάνω στα ερείπια, ορκίστηκαν εκδίκηση.
Συνέχισαν τις επιδρομές κατά των αγάδων και τρία χρόνια αργότερα εξόντωσαν και τον πανίσχυρο Αληδάκη και τις εκατοντάδες των ανθρώπων του πυρπολώντας τον πύργο του και καταστρέφοντας τα υποστατικά του.

Πληροφορίες για τον τόπο του μαρτυρίου
Οι γνώμες των ιστορικών διχάζονται. Ο Παπαδοπετράκης, ο πλησιέστερος προς τα γεγονότα και πρώτος και κυριότερος ιστορικός της επανάστασης του 1770, ο οποίος γράφει ότι παρέλαβε από τον Ιωάννη Πωλιουδάκη ανέκδοτα έγγραφα σχετικά με την επανάσταση, αναφέρει ότι η εκτέλεση έγινε «εις την πλατείαν, την ούσαν προς την ανατολικής πύλην του Ηρακλείου τουρκιστήν ονομαζόμενην Ατ-Μεϊντάν».
Η ανατολική πύλη ήταν η πύλη του Αγίου Γεωργίου ή Λαζαρέτο, στη νότια πλευρά της σημερινής πλατείας Ελευθερίας.

Ο Μουρέλλος αναφέρει ότι η εξέδρα στήθηκε κάτω από ένα πλάτανο της πλατείας, ο Ψιλάκης αντιγράφει τον Παπαδοπετράκη και ο Κριαρής δεν αναφέρει καθόλου τον τόπο του μαρτυρίου, Πιθανόν πάντως να υπάρχουν πάνω σε αυτό περισσότερες πληροφορίες στους κώδικες του Τούρκικου Αρχείου Ηρακλείου που η έρευνα τους θα φωτίσει όχι μόνο αυτό το περιστατικό, αλλά και πολλές άλλες σελίδες στην αιματόβρεκτη ιστορία του νησιού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Όσο για τον τόπο ταφής, ο Παπαδοπετράκης αναφέρει ότι ο «υπερογδοηκοντούτης» Τούρκος Χασάν Μαράζης που παραβρέθηκε στην εκδορά, διηγήθηκε τη σκηνή στον Ιωάννη Πωλιουδάκη το 1838 και του έδειξε τον τόπο που τον έθαψαν. Τον έθαψαν σε ένα λάκκο νοτιοανατολικά της Ακ Ταμπιάς. Δηλαδή στην περιοχή που βρισκόταν το μαιευτήριο «Μητέρα».

Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη
Δεκαέξι χρόνια αργότερα (1786), το τραγικό τέλος της επανάστασης του Δασκαλογιάννη, εξιστορεί στο ποίημα που συνέθεσε ο αγράμματος τυροκόμος από το Μουρί Σφακίων, μπάρμπα Μπατζελιός. Εάν δεν υπήρχε το τραγούδι τούτο και το σχετικό κεφάλαιο της ιστορίας του Παπαδοπετράκη που το συνέγραψε συγκεντρώνοντας εκατό χρόνια αργότερα διάσπαρτα στοιχεία από την παράδοση, πιθανόν η επανάσταση του Δασκαλογιάννη να είχε λησμονηθεί εντελώς.

Ο μπάρμπα Μπατζελιός (Παντελής), πολεμιστής του Δασκαλογιάννη, συνέθεσε το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη, ένα έπος 1034 στίχων, που το υπαγόρευσε στον Αναγνώστη του παπά Σήφη Σκορδύλη, ο οποίος το κατέγραψε, γιατί ο ίδιος ο μπάρμπα Μπατζελιός ήταν εντελώς αγράμματος (το θυμόταν όλο απ’ έξω, όπως οι αρχαίοι επικοί ποιητές). Το συγκλονιστικό στιγμιότυπο της αφήγησης περιγράφεται από τον Αναγνώστη (που προφανώς ήταν κι αυτός ριμαδόρος, δηλαδή λαϊκός ποιητής) στο συγκινητικό επίλογο του ποιήματος.

Εκτός από την ιστορική και την ποιητική αξία του έργου, εντυπωσιακά είναι τα κοινά στοιχεία του με την αρχαία επική ποίηση και ιδιαίτερα με τα ομηρικά έργα μεταξύ των άλλων, η επανάληψη κάποιων φράσεων ή, σπάνια, και ολόκληρων στίχων (απαραίτητο για κάποιους που δεν έγραφαν, αλλά μόνο θυμούνταν απ’ έξω τόσες εκατοντάδες στίχους), καθώς και το ότι ξεκινά με επίκληση του ποιητή στο Θεό να τον βοηθήσει να φέρει σε πέρας την προσπάθειά του, όπως ο Όμηρος ξεκινούσε με τη γνωστή επίκληση στη Μούσα. Από τα κυριότερα κοινά στοιχεία όμως είναι η εξιστόρηση των μαχών, ο τρόπος περιγραφής του ήρωα και η αφήγηση των διαλόγων και των αντιπαραθέσεων ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου είναι φανερό ότι ο ποιητής δεν έχει στο νου του μόνο να εξιστορήσει τα γεγονότα, αλλά αναδημιουργεί, με γνήσιο λογοτεχνικό πνεύμα, μέσα στο έργο του ολόκληρο τον κόσμο στον οποίο διαδραματίζεται η τραγωδία γράφει ένα έμμετρο μυθιστόρημα.

Το 1978 ο αξέχαστος παπά Άγγελος Ψυλλάκης ηχογράφησε μεγάλο μέρος του τραγουδιού, σε παραδοσιακό σκοπό, στο δίσκο Το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη (Calypso 80001).
Εμείς το παίρνομε από το εξαίρετο βιβλίο του Σφακιανού δημοσιογράφου, ερευνητή και συγγραφέα Πάρι Στ. Κελαϊδή Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη (εκδ. «Καράβι και Τόξο», Αθήνα 1978) σε μερική αντιπαραβολή με την έκδοση του Βασίλη Λαούρδα (Το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη, εκδ. Μουρμέλ, Ηράκλειον Κρήτης 1947) και το μεταφέρομε στη σημερινή ορθογραφία. Για τις υποσημειώσεις συμβουλευτήκαμε αρκετές φορές το αναλυτικό γλωσσάρι του βιβλίου.

Στην πλήρως σχολιασμένη, ιστορικά και φιλολογικά, έκδοση του Βασίλη Λαούρδα (Το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη, εκδ. Μουρμέλ, Ηράκλειον Κρήτης 1947) επισημαίνονται τρεις ανακρίβειες στα ιστορικά στοιχεία που δίδει ο μπάρμπα Μπατζελιός:
Ότι οι Σφακιανοί δεν ήταν απαλλαγμένοι από φόρους, όπως αναφέρεται στο Τραγούδι, ότι ο Πρωτόπαπας, που ήταν θείος του Δασκαλογιάννη, συνελήφθη στα Σφακιά, σύμφωνα με τις τουρκικές αναφορές της εποχής, και όχι συνοδεύοντας το Δασκαλογιάννη, μαζί με τους άλλους, στο Ηράκλειο, ότι το μαρτύριο του Δασκαλογιάννη συνέβη όχι αμέσως, αλλά μετά από έναν ολόκληρο χρόνο αιχμαλωσίας (17 Ιουνίου 1771).
Κατά τον ίδιο το σχολιαστή, οι ανακρίβειες αυτές (παρόλο που πρέπει να κάνουν τον ιστορικό ερευνητή προσεκτικό στην αξιοποίηση του Τραγουδιού) καθόλου δε μειώνουν την αξία του ποιήματος· αντίθετα, «αναβαθμίζουν λογοτεχνικά την πραγματικότητα», εκφράζοντας καθαρότερα αυτά που όφειλε ο ποιητής να τονίσει.

Η παρακάτω ρίμα αναφέρετε στη περίοδο των Ορλωφικών 1770 και συγκεκριμένα στην επανάσταση που διεξάχθηκε από τους Σφακιανούς  με αρχηγό τον Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη. Το σύνολο των στίχων είναι 1032.
Γράφτηκε 16 χρόνια μετά τα γεγονότα από τον Αναγνώστη Σκορδύλη με την υπαγόρευση του θείου του Παντζελιού.

Θέ μου, καί δός μου φώτισι, καρδιά ‘σάν τό καζάνη,

νά κάτσω νά συλλογιαστῶ τό Δάσκαλο τό Γιάννη.

Θέ μου, καί δός μου λογισμό καί μπόρεσι, ν’ ἀρχίξω,

τό Δάσκαλο τόν ‘ξακουστό πρικια νά τραγουδήξω.

Θέ μου, καί δός μ’ ἀπομονή καί νοῦν εἰς τό κεφάλι,

ν’ ἀναθιβάλλω καί νά εἰπῶ καί τῶν Σφακιῶν τά βάλη.

Ἦτον ὁ μπέης τσή Βλαχιᾶς κ’ ὁ μπέης ‘πού τή Μάνη,

κρυφομιλίες εἴχασι μέ τό Δασκαλογιάννη

απού ‘τόνε ξεχωριστός σέ πλούτη κ’ ἀξιωσύνη,

μέ τήν καρδιά τοῦ τό ‘θέλε τή Κρήτη ‘Ρωμηοσύνη

κάθε Λαμπρή καί Κυριακή ἔβανε τό Καπέλλο,

καί τοῦ Πρωτόπαπα ‘λέγε «τό Μόσκοβο θά φέρω

νά τά συδράμη τά Σφακιά τσοί Τούρκους νά ζυγώξουν,

καί γιά τή Κόκκινη Μηλιά δρόμον νά τῶν ἐδώσουν

μά κ’ ὁποιοί τωνε θέλουσι ‘ς τήν Κρήτη ν’ ἀπομείνουν,

σταυρό νά προσκυνήσουσι καί χρισθιανοί νά γείνουν».

μά ‘λέγε κ’ ὁ Πρωτόπαπας «Δάσκαλε τά λογιάζεις,

θά τά σκλαβώσης τά Σφακιά μ’ αὐτά ‘ποῦ λογαριάζεις

κ’ ἄν ‘αἵ τό μάθ’ ὁ βασιλειᾶς, Τουρκιά θά μάσε φέρη,

νά δίδωμε δοσίματα, ‘σάν κ’ εἰς τά Κάτω μέρη

νά δίδωμε δοσίματα, νά δίδωμε χαράτζια

μή μάσε πέψ’ ὁ βασιλειᾶς χιλιάδες μπαϊράκια

νά δίδωμαι δοσίματα, χαράτζια κάθε χρόνο,

μή μάσε πέψη καί Τουρκιά, νά μάσε ζώση πόνο.

Δάσκαλε Γιάννη, σώπασε, τή Κρήτη μή ξεβγάλης,

τά παλληκάρια τῶν Σφακιῶν εἰς τή φωθιά θά βάλης».

«Σώπαιν’ ἐσύ Πρωτόπαπα μ’ ἀκόμη δέ σού τό ‘πά,

ἐγώ θά ὑπάω τό σταυρόν εἰς τῶν Χανιῶ τή πόρτα,

ἐγώ θά ὑπάω τό σταυρό ‘ς τή πόρτα νά κολλήσω,

καί μέ τσή λεμονόκουπες ὄξω θά τσοί πορίσω.

Δέ δίδω ‘γώ δοσίματα, δέ δίδω ‘γώ χαράτζια,

κι’ ἄς μᾶς ἐπέψ’ ὁ βασιλειᾶς χιλιάδες μπαϊράκια

ἄς μᾶς ἐπέψ’ ὁ βασιλειᾶς ἀσκέρια καί πασάδες,

μά ‘χουσιν ἄντρες τά Σφακιά κ’ ἄξιουσ πολεμιστάδες

ἔχουσιν ἄντρες τά Σφακιά ἄξιους καί παλληκάρια,

οὔλης τσῆ Κρήτης τή Τουρκιά νά τῆνε φᾶν τά ψάρια,

οὔλης τσῆ Κρήτης τή Τουρκιά ‘ς τή θάλασσα νά ρίξουν,

καί λίγους νά τσ’ ἀφήσουνε ‘ς τσή χῶρες νά γυρίσουν

καί μέ τσοί πρώτους του Μωρηᾶ ἔχομε συφωνίες,

τσοί Τούρκους νά τσοί διώξωμε νά ὑπάσι τσή Χιντίες.

Μέ τσή Βλαχιᾶς τό πρίτζιπα ἔχομε ‘μιλημένα,

Τοῦρκο νά μήν ἀφήσωμεν ‘ςτό τόπο μᾶς κιανένα

κ’ ὅ Μόσκοβος ὀγλήγορα καράβια θέ νά πέψη,

τσοί δουλωμένους τσοί ‘Ρωμηούς μέ μιᾶς νά ξεμιστέψη.

Δείχνει του καί τά γράμματα ποῦ ‘χ’ ἀπού τή ‘Ρουσσία,

κ’ ἀπό τό Μπέη τοῦ Μωρηᾶ καί Μπέη τσή Βλαχίας

ποῦ μέσα κεῖ τοῦ λέγασι «Δάσκαλε χαζιρεύγου,

καράβια ‘πού τή Μοσκοβιά κ’ ἀσκέρια θά κατέβου,

καί ‘σάν ἀκούσης πόλεμο σέ τοῦτα δά τά μέρη,

νά ξεκινήσης τό εὐτύς μέ οὖλο σου τ’ ἀσκέρι.

Τά παλληκάρια τῷ Σφακιῶ ‘ς τσοί Τούρκους νά μολάρης,

νά μή τωνε χωστή πεζός μουιδέ καί καβαλλάρης

καί τή Τουρκιά οὖλοι μαζύ νά τῆνε πολεμοῦμε,

‘λεύτερη τή πατρίδα μᾶς ὀγλήγορα νά ἰδοῦμε».

«Ἄκουσες δά, Πρωτόπαπα, τά πράμματα πῶς ‘πάσι,

οὔλ’ οἵ ‘Ρωμηοί θά σηκωθοῦν καί τή Τουοκιά θά φάσι

μά θέ νά περιμένωμε γιά νά χαζιρευτούσι,

τά κάτεργα τοῦ Μόσκοβου κάτω νά καταιβούσι.

Καί τές χαρά ‘ς τσοί Σφακιανούς εἰς τόν καιρόν ἐτοῦτο,

γιατί θά ‘λευτερώσουσι τή Κρητ’ ἀπό τό Τοῦρκο»·

ἐτότες κ’ ὁ Πρωτόπαπας κουνεῖ τή κεφαλή του,

συλλογιασμένος ‘βρίσκεται πολλά θωρ’ ἤ ψυχή του.

«Δάσκαλε Γιάννη, λέει του, ἔλα ‘ς τό λοϊσμό σου,

οὔλης τσῆ Κρήτης τό λαό θά πάρης ‘ς τό λαιμό σου.

καί θέ νά βάλης τά Σφακιά, ἐκεῖ ‘πού δέ χωρούσι,

οὔλ’ οἵ πασάδες κ’ ἡ Τουρκιά ἐπά θά μαζωχτούσι.

κ’ ὥστε νά ‘ρθούν τά κάτεργα κ’ ὅ Μόσκοβος νά φτάξη,

δέ θά ‘χη σπίτι Σφακιανός εἰς τά Σφακιά νά κάτση,

τά παλληκάρια τῷ Σφακιῶ θέ νά ‘λιγολαΐσουν,

καί χῆρες κ’ ὀρφανά παιδιά ὀπίσω τῶν θ’ ἄφησου.

τά παλληκάρια τῷ Σφακιῶ ἄδικα θά χαθούσι,

καί τά Σφακι’ ἀνωφέλευτα θά ὑπᾶ νά σκλαβωθούσι».

Καί παίρνει τό μπινίσι του, πάει ‘ς τή ἐκκλησιά του,

γιά νά διαβάση τό ‘σπερνό, ταχυά τή λειτουργιά του.

καί παίρνει τό μπινίσι τοῦ πάει ‘ς τή ἐκκλησία,

παράκλησι γιά τσοί ‘Ρωμηούς κάνη ‘ς τήν Παναγία.

Μά ‘ρθασι πάλι γράμματα καί τοῦ Δασκαλογιάννη,

πῶς ἐσηκώθηκ’ ἡ Βλαχιά, κ’ ἡ ‘Ρούμελη κ’ ἡ Μάνη

πῶς τόν Μωρηά Μοσκόβικες ἁρμάδες τριγυρίζου,

κ’ εἰς τή στερηά σιμώνουσι, τά κάστρα φοβερίζου

κ’ εἰς τά νησιά πηγαίνουσι, τριγύρου σολατζάρου,

κ’ οὖλα τά κάστρα τῶν Τουρκῶν ‘γλήγορα θέ νά πάρου.

Καθίζει, γράφει γράμματα μέ μπένα καί μελάνη,

νά μαζωχτοῦν οἱ γέροντες κ’ οὔλ’ οἱ μεγαλουσιάνοι·

γράφει σέ οὖλα τά Σφακιά, γιά νά πρεμαζωχτούσι,

νά τῶνε δείξη γράμματα κ’ ἀπηλογιά νά ‘πούσι, 86/1032

νά τῶνε δείξη γράμματα ‘ποῦ ‘ρθασιν ἀπό ‘πάνω,

κ’ εἰς τό Μωρηά ‘σηκώσασι πόλεμο τοῦ Σουλτάνο.

Μαζώνουνται κ’ oι γέροντες κ’ οὔλ’ oι μεγαλουσιάνοι,

κ’ ἄπ’ ἤς ἐμαζωχτήκασι, γυρίζει καί τῶν κάνει·

«ἄρχοντες νά γροικήσετε τό βιαστικό χαμπέρι,

ἐπλάκωσεν ὁ Μόσκοβος εἰς τοῦ Μωρηᾶ τά μέρη.

ἀπό καιρό σᾶς τό ‘λεγα γιά νά χαζιρευτοῦμε,

τή Κρήτη τή πατρίδα μᾶς ‘λεύτερη νά τή ‘δούμε».

Κ’ ὄντιμως ὁ Πρωτόπαπας εἶχε ‘λιγάκι γνῶσι,

κ’ ἐγύρισε καί λέει του «νά μήν ἤθελε σώση.

γιατ’ ἀπό χρόνους ἡ Τουρκιά ‘λίγ’ ἀφορμή τή θέλει,

νά ‘βγή νά κάμη τά Σφακιά ἐδέτσ’ ἀπού τά θέλει».

Μά ‘κείνος βάγνει τή γραφή ‘πού τοῦ ‘ρθεν ἀπό ‘πάνω,

πῶς ἐσηκώσανοι ‘Ρωμηοί πόλεμο τοῦ Σουλτάνο.

καί βγάνει καί τά γράμματα ‘ποῦ ‘χεν ἀπού τή Μάνη

πῶς ἐκαταῖβ’ ὁ Μόσκοβος κάτ’ ἀπού τό ποτάμι,

κ’ ἐφτάξαν τά καράβια τοῦ κ’ ἐπιάσα τά Μπουγάζια,

κ’ ἄλλα ‘ρθασιν εἰς τό Μωρηά γιά νά φυλάγουν βάρδια.

κ’ ἄπ’ ἤς τῶν τ’ ἀποδιάβασεν ὁ Δάσκαλος, ‘ρωτά τσοί,

νά εἰποῦν κ’ αὐτοί τή γνώμη τῶν κ’ ἴντα βουλή νά πιάση.

Κ’ ἐκεῖν’ ἀποκριθήκασι, πῶς θέ νά τ’ ἀκλουθούσι,

τσή ‘Ρωμησύνης τόν ὀχθρό οὖλοι νά πολεμούσι.

«Δάσκαλε Γιάννη, σπούδαζε, καί κάμ’ ὅτι σ’ ἀρέσει,

πριχοῦ σηκώσ’ ὁ βασιλειᾶς Τουρκιά νά μάσε πέψη,

μά ‘μεῖς χαζίρικ’ εἴμεσταν ‘ς τόν πόλεμο νά ‘μπούμε,

τή Κρήτ’ ἀπού τά βάσανα ‘λεύτερη νά τή δοῦμε.

‘Ἅρματα δέ μᾶς λείπουνται καί μονετζιά ‘ναι πλήθια,

τή Παναγία θά ‘χωμε καί τό Χριστό βοήθεια». 114/1032

Λέει τωνε κ’ ὁ Δάσκαλος «εὐτύς ν’ ὄρδινιαστουσι,

καί νά μονομεριάσουσι κάτω νά καταιβούσι,

ν’ ἀρχιξουσι τό πόλεμο, γιατ’ ὁ καιρός σπουδάζει,

κ’ ὁ Μόσκοβος τό ‘πάτησε τσή Πόλις τό μπουγάζι».

Πιάνει, βουλλόνει μία γραφή, πέμπει τή τοῦ Σουλτάνο,

γιά νά σηκώση τή Τουρκιά ἀπού τή Κρήτ’ ἀπάνω,

γῆ νά σηκώση τή Τουρκιά ἀπού τά τρία κάστρη,

γῆ θά τοῦ κάμη πόλεμο κ’ οὖλα θά τά χαλάση.

Μά ἔμαθε τό κ’ ὁ πασάς, ἄπ’ ὤριζε τσή χῶρες:

πῶς ‘ς τά Σφακιά ‘σηκώσασι σαντζάκια καί παπιόρες.

‘Σ τό ‘Ρέθεμνος κ’ εἰς τά Χανιά τό μουκαρέμι φτάνει,

καί πέμπει καί τοῦ βασιλειά ‘ς τήν Πόλι τό φερμάνι·

Νά ζῆς, ἀφέντη βασιλειά, καί πές μου πῶς νά διάξω,

γῆ νά τά’ ἀφήσω τά Σφακιά, γῆ οὖλα νά τά κάψω;

γιατ’ ἔξεμυιγιαστηκασι νά πάρουν ἴσια κάτω,

κ’ οὔλη τή Κρήτη ‘γλήγορα θά κάμουν ἄνω κάτω.

Πόλεμον ἐσηκώσανε τσοί Τούρκους νά ζυγώξου,

σταυρό νά προσκυνήσουσι γῆ οὔλους νά τσοί σκοτώσου.

Πόλεμον ἐσηκώσασι κεφάλι τσ’ ἀφεδιᾶς σου,

νά παρουσι τσοί τόπους σου, νά διώξου τά παιδιά σου.

καί καθ’ ἡμέρα βιαστικά μας πέμπουσι μαντάτα,

νά φύγωμεν ὀγλήγορα, νά ‘φήσωμε τά κάστρα,

νά τῶν ἐπαραιτήσωμε κλειδιά καί τοπανάδες,

νά ὑπᾶμε νά μισέψωμεν ἀσκέρια καί πασάδες.

Μά γράφει τοῦ κ’ ὁ βασιλειᾶς ἀνήμενε ‘λιγάκι,

καί ἄς τσοί κ’ ἄς ἐσηκώσανε πόλεμο καί σαντζάκι.

Στέκα καί ‘μίλησέ τωνε νά ἰδῆς τήν ἀφορμήν τῶν,

μήν ἐκουζουλαθήκασι νά φᾶν τή κεφαλήν τῶν ;

πάλι κ’ ἄν δέ σ’ ἀκούσουσι νά κάτσουν εἰς τά αὐγά τῶν,

νά ‘βγής μέ οὔλη τή Τουρκιά νά κάψης τά χωριά τῶν.

νά μάθουν πῶς στή περνουσι τοῦ βασιλειά τσή χῶρες,

γιατί πολλ’ ἀνακεφαλιά τῶν ἔρχετ’ ὧρες ὧρες.

Μά τήν ἡμέρα τά’ Ἀπριλιοῦ, ὡς τό κολατσιδάκι,

οἱ Σφακιανοί ἐστέξασι ‘ς τή Κράπη τό σαντζάκι.

τή συβουλή τοῦ βασιλειά δέν στέκουν ν’ ἀνημένου,

μονομερίς σηκώνουνται ‘ς τό Κατωμέρη μπαίνου.

τσοί Τούρκους διαγουμίζουσι ‘ς τά κάστρα κουβαλιοῦνται,

κ’ ὄσ’ ἀπομεῖνα ‘ς τά χωριά εἰς τά κονάκια κλειοῦνται.

κ’ ὅσοι τῶν ἐχεντζώσασι καί μούρην ἐγυρίσα,

‘σαν λούπιδε ἐπέσασι καί τσ’ ἐξετζαμπαδίσα·

ἐδιαγουμίσα τά χωριά καί κάνου κελεπίρια,

παίρνουσι βούγια καί σφακτά, καί ροῦχα καί μπακίρια.

ἐπά τσ’ ἀγάδες πολεμοῦ κ’ ἐκεῖ τσοί κηνυγούσι,

‘σάν τά κοπάδια λαλητούς ‘ς τσή χῶρες τσοί λαλούσι.

Μά ‘φτάξα καί τά γράμματα τοῦ Δάσκαλου τοῦ Γιάννη,

τήν ὥρα ‘πού ἠτ’ ὁ βασιλειᾶς ἀπάνω ‘ς τό ντιβάνι

κ’ ὡς τά ‘κουσε ‘ξαγρίγεψε, τά γένεια τοῦ τανύζει,

ἁρμάδες νά κυνήσουσιν ἀμέσως διορίζει,

κ’ ἀσκέρια νά χαζιρευτού νά καταιβού ‘ς τή Κρήτη,

νά ‘βγού νά κάψου τά Σφακιά, νᾶν μή ἀφήσου σπίτι.

Πέντε ντελίνια ξεκινού καί τέσσαρες φριγάδες,

καί φορτωμένα μονετσιά, ἀσκέρια καί πασάδες.  166/1032

μά ‘σέρνασι κ’ ἀλόγατα ‘π’ ἐκάνα τό γιουρούσι,

τοῦ Μεσιργιοῦ, τοῦ Τζεντεριοῦ, καί τοῦ Ταραμπουλούσι

καί παραγγέρνει τοῦ πασᾶ ἀποῦ ἦτο σερασκέρης

«οὔλους τσοί πρώτους τῷ Σφακιῶ δεμένους νά μοῦ φέρης

νά μοῦ τσοί πιάσης ζωντανούς, κιανένα μή σκοτώσης,

‘μπιστάγκωνα κ’ ὀρμαθιαστούς ἐπά νά τσ’ ἀποσώσης.

καί δεύτερό μου βασιλειά θά σ’ ἔχω ‘ς τό ντιβάνι,

ἄν καί μοῦ φέρης ζωνταντό τό Δάσκαλο τό Γιάννη,

νά τόν ἰδῶ ‘ς τό πρόσωπο, ‘ς τό μπόϊ κ’ ὀμορφιά του,

γιατί πολλά μου τό ‘παινούν περίσσια τ’ ὄνομά του.

Καί τά καράβια ξεκινού, δέν στέκουσι μίαν ὥρα,

φτάνουσ’ ἀπόξω ‘ς τό λουτρό κ’ εἰς τῷ Σφακιῶ τή χώρα.

καί βλέπουν τά κ’ oι Σφακιανοί ‘που ἠσα ‘ς τά γυρογιάλια,

καί φεύγουσιν ἡ φαμελιές καί πιάνουν τά φαράγγια.

Μά ‘γραψε πάλ’ ὁ βασιλειᾶς καί τοῦ πασᾶ ‘ς τό Κάστρο,

νά ‘βγη κ’ αὐτός εἰς τά Σφακιά μ’ οὖλόν του τό φουσάτο.

‘γλήγορ’ ἀπάνω ‘ς τά Σφακιά τά’ ἀσκέρι νά τό βάλλη,

νά μή ἀφῆσ’ ὀπίσω του πέτραν ἀπάνω ‘ς ἄλλη.

Πορίζουσ’ ἀπού τά Χνιά σαράντα μπαϊράκια,

νά ὑπάσι νά τά κάψουσι τοῦ Γιάννη τά κονάκια.

ἠβγήκασι κ’ οἱ Καστρινοί, βγαίνουν κ’ οἱ ‘Ρεθεμιῶτες,

καί ‘σμίξασι ‘ς τοῦ Μπαπαλῆ ‘πού ‘ρχουντα κ’ οἱ Χανιῶτες.

ἐπερμαζώχτηκ’ ἡ Τουρκιά ‘ς τοῦ Μπαπαλῆ τό χάνι,

‘πάνω ‘ς τή Κράπ’ οἱ Σφακιανοί μέ τό Δασκαλογιάννη.

καί τά καράβια ‘ς τό Λουτρό ἀπό ‘ξῶ σολατζάρου,

νά ‘βγῆ τσή Κρήτης ἡ τουρκιά κ’ αὐτά νά ξεβαρκάρου.

μά ‘πιασ’ ἀνεμοστρόφυλος κ’ ἀνεμική μεγάλη,

καί φεύγουσ’ ἀπού τά Σφακιά νά ὑπᾶ νά ‘βροῦν λιμάνι. 194/1032

καί φεύγουσ’ ἀπού τά Σφακιά κ’ ὑπάσιν εἰς τή Σούδα,

τά’ ἀσκέρια ‘ξεβαρκάρουσι, τά μονετσιά καί οὖλα.

Καί Τρίτη ‘μέρα ξεκινού κάτ’ ἀπού τσή Καλύβες

τσή Βρύσες ἀποσώσασι πεζοί καί ἀτιλῆδες.

Κ’ οὔλη τσή Κρήτης ἡ Τουρκιά ἐκεῖ μονομεριούσι,

καί διπλοχαζιρεύγουνται εἰς τά Σφακιά νά ‘βγούσι.

Πέντε πασάδες κάθουνται εἰς τά Κεφαλοβρύσια,

‘πάνω ‘ς τή Κράπ’ οἱ Σφακιανοί χτίζουσι μιτιρίσια.

Πέντε πασάδες κάθουνται καί κάνουσι κουσοῦλτο,

πῶς νά τά πάρου τά Σφακιᾶ ‘ποῦ δέ γνωρίζου Τοῦρκο.

Πῶς νά τά πάρου τά Σφακιᾶ ‘π’ ἀκόμη δέν τά ‘πῆρα,

χαράτζι δέν πληρόνουσι, βεργί δέν τῶν ἐδίδα.

κ’ ἐδά ‘σηκῶσα πόλεμο τσοί Τούρκους νά σκοτώσου,

τά κάστρα νά τῶν παρουσι γῆ οὔλους νά τσοί σκοτώσου.

Μαυρίζουσι τά ‘ληόφυτα καί οὖλα τά χωράφια,

ἀπού τό μύθος τσή Τουρκιᾶς κ’ ἀποῦ τά μπαϊράκια.

ἡ Βρύσες γυρωτρίγυρα μαυρίζουν ‘σάν τά δάση,

κ’ ἀπό τρεῖς τόπους ξεκινοῦν εἰς τά Σφακιά νά ὑπάσι.

εἰς τή Κεφάλα βγαίνουσι ἀπού ‘ναι τό ‘ληδάκι,

κ’ οἱ πασαλῆδες φτάνουσι, ‘ς τό Πύργο τ’ Ἀληδάκη.

κ’ οὖλο τά’ ἀσκέρ’ ἐφώνιαζεν ἐτότες τό ἰζάνι.

γιατί θά βγοῦν νά πολεμοῦ τό Δάσκαλο τό Γιάννη.

Καί κάνουν πρῶτο πόλεμον εἰς τό σελί τσή Κράπης,

πέφτουσι Τοῦρκοι ἀρίφνητοι κ’ ὁ μέγας Τζιτζαράπης,

πέφτου καί δέκα Σφακιανοί, πολλοί κ’ ἐλαβωθήκα,

κ’ εἰς τά Σωμάρια ‘βγήκασι κ’ ἐτοποθετηθήκα·

καί ξανακάνου πόλεμο, κ’ οἱ Τούρκ’ εἶν’ ἀποκάτω,

κ’ ἐσκοτωθήκαν ἑκατό εἰς τοῦ Κατρέ τόν πάτο.

(κ’ ἀπού τά Σφακιανόπουλα κιανεῖς δέν ἐσκοτώθη,

μόνο ‘νά ν’Ἰμπριωτόπουλο ‘λιγάκιν ἐλαβώθη),

κ’ ἀπό τοῦ Δέσκου τά κορμιά ἐφράξασι τό πόρο,

μά πέφτουσι καί Σφακιανοί εἰκοσιδυό ‘ς τό τόπο.

κ’ ἀπού τσή Κοπελιᾶς τ’ ἀρμί, τά’ Ἀζιλακιᾶ τή στράτα,

ἐπέσασι σαράντα τρεῖς, ὥστε νά ‘βγούσι τά’ ἄστρα.

μά ἡ Τουρκιά ἤτονε πολλή, ἀμέτρητες χιλιάδες,

ἀσκέρια, ‘ντόπια, ξενικά, γιανίτζαροι πασάδες.

Καί μέ τά ‘ξημερώματα ἐπῆραν ἴσια ‘πάνω,

οὔλη τσή Κρήτης ἤ Τουρκιά, τ’ ἀσκέρια τοῦ Σουλτάνο,

ἄλλοι τοῦ Δέσκου βγαίνουσι κ’ ἄλλ’ ἀποῦ τό Σιμάλι,

κ’ ἀπού τό Δοκαρόπορο κ’ ἀπού τή Στάζον ἄλλοι.

Καί πού νά τσοί βαστάξουσι τά ‘λίγα παλληκάρια,

κ’ ἄς ἔχου πόδια ‘σάν φτερά, δύναμι ‘σά λιοντάρια.

ἀφήκαν τσοί γιά δέν ‘μπορού ‘πίσω νά τσοί γυρίσου,

ἐσκαπουλήσα τσή κορφές καί θέ νά τσοί τυλίξου.

‘ς τσ’ εἴκοσι πέντε τ’ Ἀπριλιοῦ, πριχοῦ σηκώσ’ ἡμέρα,

μπαίνουν οἱ Τοῦρκοι ‘ς τά Σφακιά μέ τό σπαθί ‘ς τή χέρα.

Ἡ’ μπῆκα ‘ς τό ξυλόδεμα κ’ ἁπάν’ ἀπό τοῦ Δέσκου,

κ’ οὖλο τ’ Ἀσκύφου πιάνουσι, τήν Ἴμβρο κ’ τ’ Ἀσφέντου

στράτες γεμίζουν καί κορφές, καί λάκκοι καί κεφάλια,

ἀγόρια πού τό ‘ρπίζετε νά ‘ρθετε ‘ς ἔθοια χάλια !

Μά κ’ ὅπου ‘προπατήξασι παντοῦ τσοί κουτελώνου,

καί σκοτωμένους ‘ς τά βουνά ἐπά κ’ ἐκεῖ πετρώνου.

Πολύν καιρόν ἐθάφτασι καί τά μιαρά κ’ ἡ σκάρες

εἰς τσή παποῦρες κ’ εἰς τάρμια νά ὑπάη τσή Μαδάρες,

‘ς τήν Ἄμπελο ‘ς τοῦ Λαχανά, Ξερόκαμπο Κουβάτζια,

τσή ν’ Ἴμπρος τά παρόλαγγα ‘ς τά Γούργουθα ‘ς τά Φράτζια.

πόλεμον  απαντήξασι, τοίχους και μιτιρίσια,

μά ποῦ νά τσοί κρατήξουσιν ἀπού ἤσα ‘σά μερμήγγια;

Κεντού τ’ ἀγόρια καί περνού τσοί Βουβαδοβρασκάδες

κακό πολύ τό ‘πάθετε καϋμένες Κωμητάδες.

Σαββάτο ‘μέρα ‘φτάξασιν εἰς τῷ Σφακιῶ τή χώρα,

‘π’ ἤ γής κ’ ὁ κόσμος ἔτρεμεν ἀπού τά μοιρολόγια.

ἤ μιά ‘κλαιγε τόν ἄντρα τσή κ’ ἤ γιάλλη τόν ὑγιόν τσή,

κ’ ἤ γιάλλη τόν ἀφέντη τσή κ’ ἄλλη τόν ἀδερφόν τσή,

τό Μεσοχώρι, καίουσι, καίσι καί τοῦ Γεωργίτζη,

τό Θόλο, τόν Ὀμπρός Γιαλό, καί δέν ἀφίνουν σπίτι,

ἐκάψα τόν Ὀμπρός Γιαλό κάτω τσοί μαγαντζέδες,

‘ποῦ ‘κατεβαίνα οἱ γιάρχοντες κ’ ἐκάνα τσ’ ἐγλεντζέδες       262

τσoi μαγαντζέδες ἔκαψαν, καίσι καί τά’ ἀργαστήρια,

πώπηαινασιν οἵ νεϊκοί κ’ ἐπαῖζα τά παιγνίδια.

‘Σ τόν Πόρον ἤτ’ ὁ Δάσκαλος, γράφει νά μαζωχτούσι,

κ’ ὅσο τό ‘γληγορήτερο ‘ς τά Κρούσια νά ‘βρεθούσι,

καί νά μονομεριάσουσι δίχως κιανένα πράμμα,

οἱ Τοῦρκοι τσ’ ἐσκορπίσασι, φύλλα φτερά τσ’ ἐκάμα.

φύλλα φτερά τσ’ ἐκάμασι, κ’ ἐχάσα τά νερά τῶν,

κ’ εἰς τά βουνά ‘χτυπήσασι νά κρύψου τά παιδιά τῶν.

Πέντε σαῆδες τρέχουσι, τά γράμματα βαστούσι,

οὖλοι ‘ς τά Κρούσια νά ‘βρεθού γιά νά συβουλευτούσι,

κ’ ἐκ’ ἐπρεμαζωχτήκασι, μά Σφακιαν’ ἤσα μόνο,

κ’ ἐθάρρειες κ’ ἤσαν ἄγγελοι εἰς τοῦ Θεοῦ τό θρόνο,

‘ς τή μέση στέκ’ ὁ Δάσκαλος ζωσμένος τό σπαθί του,

κ’ ἐφόρειε τό μπουρνουζόν τοῦ κ’ ἔλαμπε τό κορμί του.

Λέει «Μᾶς ἔγραψ’ ὁ πασάς νά ὑπᾶ νά τόν ἰδοῦμε,

τ’ ἅρματα νά τοῦ δώσωμε, καί φίλοι νά γενοῦμε.

Κ’ ἐγώ θά ὑπάω μοναχός νά τόν προϋπαντήσω,

κ’ ἄν ‘αἵ μ’ ἀφήση ζωντανόν, ὀπίσω θά γυρίσω.

μ’ ἅ δέν μ’ ἀφήση νάρθω μπλειό νά φέρω τά χαμπάρια

οὖλοι νά φουργιαρέψετε ‘ς τά δάση, ‘ς τά σπηλιάρια,

εἰς τσή μαδάρες τῷ Σφακιῶ νά κλαῖτε τό ‘νομά μου,

κ’ ἀφίνω κ’ εἰς τά χέρια σᾶς σήμερο τά παιδιά μου,

κ’ ἀφίνω σᾶς παραγγελιά πάλι γιά τ’ ὄνομά μου,

νά τῆνε συλλογιάζεστε τή δόλια φαμελιά μου».

Καί τότες ἀποκρίθηκε καί ὁ Μπουνατογιάννης,

«Δάσκαλ’ ἴντα ‘ναι τά ‘μιλείς κ’ αὐτά π’ ἀναθιβάννεις 288/1032

ἄv ‘αἵ καταίης ‘ς τοῦ πασᾶ νά τόνε προσκυνήσης,

ἐγώ δέν τό πιστεύω πλειό, πῶς θά ξαναγυρίσης,

κ’ ἐμεῖς ἐσηκωθήκαμε Τούρκους νά πολεμοῦμε,

κ’ ὄϊ νά προσκυνήσωμε νά ὑπᾶ νά σκλαβωθοῦμε.

γιατί σάν προσκυνήσωμε καί πάρουν τ’ ἅρματά μας,

μουιδέ ζωή θά ‘ρίζομαι, μουιδέ καί τά παιδιά μας.

ἀλλοίμονο ‘ς τά χάλια μας καί τ’ ἀποδόματά μας,

χάνομε τήν ὑπολειψι κ’ οὔλη τήν ἀνθρωπιά μας.

Καί τό ‘νομά ‘ναι ξακουστό ‘ς οὔλη τήν οἰκουμένη,

πῶς ‘ς τά Σφακιά παντοτεινά βγαίνουν οἱ ἀντρειωμένοι

κ’ ἀκόμη κ’ ὄντεν ἤσανε ‘ς τή Κρήτ’ οἱ Βενετζιάνοι,

κιανεῖς δέν εἶπε ‘ς τά Σφακιά κατοικηριό νά κάνη. 300

μόνο ‘ς τή χώρα τῷ Σφακιῶ ἀπῶναι τό καστέλι,

ἤρθ’ ἕνας μ’ ἄλλους δέκα τρεῖς, καί δίχως νά τό θέλη.

γιατί τήν Κρήτην εἴχασι πρῶτον οἱ Βενετζιάνοι,

καί τσ’ ἐπεμπεν ὁπού ἤθελε κ’ ὅ,τι ἤθελε νά κάνη,

καί τσ’ ἔπεψε γιά νά ‘ρθουσι καστράκι γιά νά χτίσου,

δοσίματα νά παρουσι κ’ ἐπά νά κατοικήσου.

κ’ ὄντιμας δέν τσ’ ἀφήκασι πολύ καιρόν νά κάμου,

εἰς τά Σφακιά τσ’ ἀλλόφυλους κατοικηριό νά κάμου.

‘ς τό Σκύδη, εἰς τόν Ἤλεγγα ἀπού ‘ναι τό σκαλάκι,

ἐκ’ ἴδια τσ’ ἐσκοτώσασι τσοί Βενετούς οἱ Βλάχοι,

οἱ Βλάχοι κ’ οἱ Σκορδύληδες, κ’ ἄλλ’ ἀπού τσοί Μωρηάνους,

αὐτοῖνοι τσ’ ἐσκοτώσασιν ἐκεῖ τσοί Βενετζάνους.

Καί τότε ‘βλαστημήξασι κιανεῖς νά μή ξανάρθη,

νά κατοικήση ‘ς τά Σφακιά, τά ἴδια νά μή πάθη·                    314/1032

κ’ ἦτο μεγάλος βασιλειᾶς αὐτός ὁ Βενετζάνος,

μά δέν ἕξαναπατησαν εἰς τά Σφακιά Ἀντζιγγάνος.

καί γιά ἴντα ‘μεῖς οἵ σημερνοί ἔτσι νά φοβηθοῦμε,

τσοί Τούρκους νά τρομάξωμε νά ὑπᾶ νά σκλαβωθοῦμε;

Ἐγώ Πασά δέν προσκυνῶ, Σουλτάνο δέν γνωρίζω,

κ’ εἷς τσή μαδάρες τῷ Σφακιῶ θά ὑπάω νά γυρίζω,

κ’ ἀκόμη κ’ ὅποιος μ’ ἀκλουθά ἀδέρφια νά γενοῦμε,

νά πολεμοῦμε τήν Τουρκιά, ὅσο καιρό κ’ ἄν ζιοῦμε»

καί τότες ἀποκρίθηκε κ’ ὁ Δασκαλομανοῦσος,

λέει κ’ ὁ Βολουδόπολος καί ὁ Παπαμανοῦσος.

«Εἰς τήν κορφή τσή Σβουριχτῆς καλλιᾶ νά κατοικοῦ

παρά νά δώσωμ’ ἅρματα, Τούρκους νά προσκυνοῦμε,

παρά νά δώσωμ’ ἅρματα χαράτσι τοῦ Σουλτάνο,

καλλιά νά ξεκληρίσωμε ‘ς τό κόσμο τόν ἀπάνω».

Καί λέει κ’ ὁ Μανούσακας μέ τό Πατερογεώργη,

«ούλοι θά φουργιαρέψωμεν, εις τά βουνά ‘ς τά όρη.

είς τά φαράγγια, ‘ς τά βουνά, κ’ οι νταύκοι κατοικιά μας

παρά νά τα σκλαβώσωμε σήμερον τά παιδιά μας.

μαζύ νά μας θερίσουνε κ’ ή πείνα και τό χιόνι,

γή τό μαχαίρι των Τουρκών ή μπάλλες, τό κανόνι».

Κ’ ούλοι μέ μιά φωνιάζουσι μαζύ θά πολεμούμε,

καλλιά μας ν’ αποθάνωμε παρά νά σκλαβωθούμε.

γυρίζει κ’ ο Πρωτόπαπας έχετε την ευκή μου,

«Τούρκο νά μη γνωρίσωμε κ’ εμένα ‘ν’ η βουλή μου».

Σ’ αυτή την ώρα βλέπουσι τόν Γεώργη τό Σκορδύλη,

κ’ εβάστα κ’ εις τό χέρι του τό κόκκινο μαντύλι,

κ’ είχε και ‘ς τό σακκούλι του γράμματα μέ μελάνη,

‘πού του ‘δωκεν ο πρίτζιπας άπ’ ώριζε την Μάνη·    342

ἐτότες πρεμαζώνουνται οὖλα τά παλληκάρια,

ν’ ἀκούσουσι τά γράμματα ‘ς τά Κροῦσα ‘ς τά πηγάδια.

«Δάσκαλε Γιάνν’, ἐχάθηκες, δίχως κιανένα πράμμα,

ἄν ‘αἵ κ’ ὑπᾶς εἰς τοῦ πασᾶ», τοῦ λέσιν εἰς τό γράμμα.

«Δάσκαλε Γιάνν’, ἐχάθηκες ἄν πᾶς νά προσκυνήσης,

καί ‘ς τά βουνά τσοί Σφακιανούς ἔρημους θά τσ’ ἀφήσης»·

τότε φωνιάζ’ ὁ Δάσκαλος νά καταιβού κ’ οἱ γιάλλοι,

‘ς τό λάκκο νά πρεμαζωχτοῦν οὖλοι μιτσοί μεγάλοι.

ν’ ἀκούσουν τήν παράκλησι καί τές νά σηκωθούσι,

νά ὑπάσιν εἷς τό φάραγγα τσοί Τούρκους νά κρατούσι.

Πέμπει καί γράμματα παντοῦ νά ‘ρθουν οἵ γιαντρειωμένοι,

‘πού τσή κορφές ἐπά κ’ ἐκεῖ ἤσαν διασκορπισμένοι.

Ἐλάστε σεῖς Γιαλιθιανοί καί σεῖς οἱ γί Ἀγορίτες,

καί σεῖς οἵ μέσα χωριανοί, καί σεῖς οἱ Ἀνωπολίτες.

οὖλα νά παραιτήσετε πάμματα καί κουράδια,

κ’ ἐλάστε γιά νά σμίξωμε ‘ς τά Κρούσια ‘ς τά Πηγάδια

Ἴντα τά θέλομεν ἐμεῖς τά πράμματα καί πλούτη,

ἄν ‘αἵ καί δέ νικήσωμε καί τή βολάν ἐτούτη ;

Θωρῆτε οὖλο τό λαό τσή Κρήτης πῶς περνούσι,

ἀπού ‘ναί μέ τσ’ Ἀγαρηνούς μαζύ τωνε καί ζιούσι.

ἐδέτσι θά τή πάθωμε κ’ ἐμεῖς ἀπού τό Τοῦρκο,

ἄν ‘αἵ καί δέ νικήσωμε ‘ς τόν πόλεμον ἐτοῦτο.

λέει καί τοῦ Πρωτόπαπα γιά νά τσοί πρεμαζώξη,

καί νά ‘βρεθού ‘ς τό φάραγγα πριχοῦ νά ‘ξημερώση.

Γράμματα πέμπου τοῦ Πασᾶ μέ τσοί μαντατοφόρους,

πῶς θά τόν ἀνημένουσι ‘ς τοῦ Φάραγγα τσοί πόρους,

πῶς, ὥστε ν’ ἀναπνέουσι καί νά χτυπᾶ ἡ καρδιά τῶν

εἰς ἐντροπήν τῶν τό ‘χουσι νά δώσου τ’ ἅρματα τῶν.

Κ’ αὐτόνος ‘πού τά ‘γύρεψε ‘σάν ἔναι παλληκάρι,               371/1062

ἀπού τή μπούκα δίδουν τά κ’ ἄς ‘πάη νά τά πάρη.

Μά κ’ ὁ σαής ‘ς τ’ ἀστήθι τοῦ τό ‘στέρεψε τό γράμμα,

γιά νά τό ‘πάη τοῦ Πασᾶ δίχως κιανένα πράμμα.

Κάτω ‘ς τή χώρα τῷ Σφακιῶ ‘ς τοῦ Γιαλεροῦ τό σπίτι,

ἐπῆγε ντρέτα ‘ς τοῦ Πασᾶ ‘σάν τό καλό κανίσκι.

Καί ‘κείνος τόν ἐρώτησε, δέν στέκει ν’ ἀνημένη,

‘σάν πόσοι νά ‘ν’ οἱ Σφακιανοί ‘ς τά Κρούσια μαζωμένοι;

Λέει του δέν τά ‘μέτρησα οὖλα τά παλληκάρια,

‘σά δυό χιλιάδες ‘βρίστουνται ‘ς τά Κρούσια ‘ς τά πηγάδια.

Γιά ‘πέ μου, πάλι τόν ‘ρωτά, ἐσύ ‘ποῦ ‘σαι κοντά μου,

θά ‘ρθού νά προσκυνήσουσι γῆ πόλεμο θά κάμου;

Δέν μοῦ εἴπανε γιά νά σού εἰπῶ, ἄν ‘αἵ καί μέ ‘ρωτήξης,

μά σου ‘φερα τά γράμματα, καί πιάσε νά τ’ ἀνοίξης.

κ’ ἄν ‘αἵ καί θέλης γιά νά ἰδῆς, ἴντα σκοπό βαστούσι,

τά γράμματα τῶν διάβασε, κ’ ἐκεῖνα θά σού ‘πούσι.

Προστάζ’ ἀμέσως ὁ πασάς κόβγου τή κεφαλήν του,

κ’ εἰς τό γιαλό τήν ἐπετά μαζύ μέ τό κορμίν του.

καί τ’ ἀσκεργιού τ’ ἐφώνιαξε γιά νά χαζιρευτούσι.

‘ς τό κάμπο ‘ς τήν Ἀνώπολι νύχτα θέ νά ‘βρεθούσι.

Φωνιάζει καί τοῦ μετρητή τ’ ἀσκέρι νά μετρήση,

νά ἰδῆ πόσοι τοῦ λείπουσι, καιτές νά ξεκινήση.

καί φέρνουν τοῦ τό μέτρημα, λείπουσι τρεῖς χιλιάδες,

τρακόσιοι καβαλλάριδες καί γιανιτζαραγάδες.

Κ’ ὅλους τσοί πρώτους τό γιαμιᾶς ἑμάζωξε ντιβάνι,

καί τ’ ἀσκεριοῦ τ’ ἐφώνιαζεν ἐδᾶ θά βγάλη νάμι,

εἰς τς’ Ἄσες εἰς τό ‘σώχωρο, ‘ς τόν Πρίνον ἀπό κάτω, 397/1032

ἐξημερώθηκ’ ὁ πασάς μ’ οὖλο τοῦ τό φουσάτο.

‘ς τή μούρη ‘ς τό περιχειλο ἐστέξαν τά κανόνια,

‘ς τό Δρακολάκι ‘ς τό νερόν ἠβγαίνασιν τά βόλια,

‘ς τ’ ἀπάνω Πόρου τή κορφή ἐστέξαν τσή μπουρπάδες

‘ς τό Μεσημέρι ‘ς τά γρεμνά ἠβγαίνασιν ἤ μπάλες.

Μά ἐδιαλάλησ’ ὁ πασάς ‘ς οὖλό του τό φουσάτο,

ὅποιος ἐκεῖνος εὑρεθῆ νά ‘μπῆ ‘ς τό Πόρο κάτω,

καί νά μοῦ φέρη σήμερο τό Σφακιανό σαντζάκι,

θέ νά ‘ναί ὁ καβάζης μου, πρῶτος εἰς τό κονάκι.

Καί πόλεμον ἀρχιξασι ‘ποῦ τό ταχύ ὡς τό βράδι,

καί κάνουσι κ’ οὐληνυχτίς μέ τ’ ἄστρα ‘ς τό σκοτάδι.

Καί πάλι καί τή ταχυνῆ πόλεμον οὔλη ‘μέρα,

κ’ ὄντιμας δέν ἐφτάξασι γιά νά περάσουν πέρα.

Μά ἤ γιάλλη τή βαθειάν αὐγή μήν εἶχε ‘ξημερώση,

κ’ ὁ ἥλιος ὁ παντοτεινός μήν ἤβγαινε νά δώση !

Τσή τρίτης ‘μέρας τήν κακήν ὥραν ὁπού δηγάστε,

κ’ ὄσ’ εἶστε ‘ς τήν Ἀράδενα πάντα θά τή θυμάστε.

Κάτ’ ἀπού τά Λιβανιανά οἱ Τούρκ’ ἀπογυρίζου,

κ’ ἠβγαίνουσ’ ἀπού τό Πλακιά καί τό Στερνί πορίζου

‘ς τοῦ Διωματάρη τό σελλί πέμπου τό μιραλάη.

Κ’ ἐπέρασεν τό Φάραγγα, ‘ς τό ‘Ρωδακίνι πάει.

Κ’ ὁ Δάσκαλος ἐστέκετο κάτω ‘ς τό μοναστήρι,

‘ς τόν ἅγιον Ἀρχιστράτηγο, ‘πού ‘ναι τό πατητήρι. 420/1032

‘ς τό δῶμα τοῦ μοναστηριοῦ εἶχε τό μπαϊράκι,

κ’ ἐβάσταν τό ‘ς τή χέραν τοῦ τό Σηφοδασκαλάκη.

«Φύγε, μπαϊραχτάρη μου, καί σεῖς οἱ Καπετάνοι,

γιατί μᾶς ἐτυλλίξασιν οἱ σκύλ’ οἱ Μουσουλμάνοι».

Καί τότε ‘σηκωθήκασι καί βάνουν τά ‘ς τά πόδια,

κ’ ἐπέφτανε ‘σάν τήν βροχήν ἤ μπάλες καί τά βόλια.

‘ς τό πλάι ‘ς τήν Ἀράδενα, ‘που ‘ν’ ὁ μεγάλος πεῦκος,

ἔπεσ’ ὁ Μπουρμπαχοστρατής κ’ ὁ Διγενής ὁ Πέτρος.

εἰκοσιέξε Σφακιανοί καί γεῖς Μαυροβουνιώτης,

πέφτουν ὄντε τσ’ ἐσπάσασι στραθιώτης καί στραθιώτης.

κ’ ἄν δέν ἐσποῦσα τό γιαμιᾶς ἤθελα τσοί τυλλίξου,

καί μέσα ‘ς τήν Ἀράδενα ἕνα νά μήν ἀφήσου.

Τό κολατσιόν ἐσπάσασι, τό μεσημέρ’ ἐφύγα,

κ’ ἀργά ‘βρεθῆκα οἱ ζωντανοί εἰς τό Τσουνί τοῦ ‘Ρηγα.

‘Σ τοῦ Θοδωρῆ ‘πό κατωθειό, ‘που λέν ‘ς τό Μεσημέρι,

ἐκλαίγασιν οἱ Σφακιανοί γιά τό κακό χαμπέρι,

κ’ οἱ Toύρκοι ‘ς τήν Ἀνώπολι τά ‘παίζα τά παιγνίδια,

κάτω ‘ς τό Φραγγοκάστελλο τά ‘στέξα τά τσαντίρια.

οὖλα τά σπίθια καίουσι τ’ ἀμπέλια ξερριζώνου,

καί κόβουσι καί τσή μουρνιές τσ’ ἐληές τσή ξεπατώνου.

Κεντούσι τήν Ἄραδενα καί ‘πάν ‘ς τόν Ἄϊ-Γιάννη,

προβαίν’ ἤ Ξανθομάλλινη καί τά μαλλιά τσή βγάνει,

κλαίει τσή θυγατέρες τσή, περίσσια τή μεγάλη,

‘πού προξενειό τσ’ ἐμπέψασι νά πάρουν καί τήν ἄλλη.

«Μαρία μ’ ἀπού σ’ εἶχα ‘γῶ ‘ς τό μέλι μαθημένη,

κ’ ἐδά σου δίδουν τά σκυλιά τή σφάκα ζυμωμένη. 446/1032

Μαρία μ’ ἀπού σ’ εἶχα ‘γώ μέ τά χρυσά καλίκια,

κ’ ἐδά σέ σέρνου τά σκυλιά ‘ς τσή πέτρες ‘ς τά χαλίκια».

Κλαίσι γυναῖκες καί παιδιά, οὖλοι μιτσοί μεγάλοι,

κλαίει κ’ ὁ πρῶτος τῶν Σφακιῶν ὁ Δάσκαλος ὁ Γιάννης,

κλαίει πῶς ἐσκλαβώβηκαν ἤ δυό του θυγατέρες,

πολύ κακόν ἐγένετο ἐκεῖνες δά τσ’ ἡμέρες !

Πιάνουν οἱ Τοῦρκοι τσή Γιαλιές, ‘πάν τήν ἁγιά-‘Ρωμέλη,

καί φεύγουσιν ἡ φαμελιές, βγαίνουν τό Λινοσέλλι.

Κάνου νά ‘μπούσι τό λαγγό τσή Σαμαριᾶς τόν πάτο,

‘ς τσή πόρτες ἀπαντήξασι τό Γιάννη τό Μπουνάτο,

καί κάνει τωνε πόλεμο κ’ ὀπίσω τσοί κωλώνει,

τήν Ἐλυγιά ‘περάσασι κ’ ἀκόμη τσοί ζυγώνει.

Μ’ ἄλλ’ ἀπού τό Ξυλοσκάλο ἠμπήκαν ἴσια κάτω,

κ’ ὅσες ηὐρήκα φαμελιές τσή κάνουν ἄνω κάτω.

‘λίγ’ ἤσ’ ‘πω φυλάγασι κ’ ἑξάφνου τσ’ ἐπλακώσα,

καί μόνο ‘ς τό Νερούτζικο φτάνου καί τσ’ ἐστυλώσα.

γιατ’ ἤσα ξέγν’ οἱ Σφακιανοί, πῶς ἀπό ‘κεί δέν ‘μπαίνου,

‘λίγ’ ἤσαν οἱ βαρειόμοιροι καί ποῦ νά πρωτοπηαίνου ;

καί ‘σάν τό ‘μάθα ‘ξαφνικά πῶς παίρνου τά παιδιά τῶν

ἀπού τό γλάκ’ ὁ ἵδρωτας τρέχει ‘ς τά γόνατα τῶν.

δρομαχισμένοι τρέχουσι μήπως καί τά γλυτώσου,

γῆ ν’ ἀναγκάσου τήν Τουρκιά νά ἤθελε τά σκοτώσου.

καλλιά νά τά σκοτώσουσι παρά νά σκλαβωθούσι,

καί ν’ ἀλλαξοπιστήσουσι καί Τοῦρκοι νά γενούσι. 470/1032

Φτάνουν τσοί ‘ς τό Ξυλοσκάλο, πόλεμον τῶν ἐκάνου,

μά γιά τά γυναικόπαιδα κιανένα δέν προφτάνου.

Τούρκους σκοτώνουσιν πολλούς καί πιάνουσι καί σκλάβους,

καί τέσσαρ’ ἀγαδόπουλα ἀπου τσοί γιανιτζάρους,

σκοτόνουνται καί Σφακιανοί ὀκτώ καί παλληκάρια,

’πωμπαίναν εἰς τόν πόλεμον σάν τ’ ἄγρια λειοντάρια.

Τσοί σκλάβους ἀπώπιασασι τσ’ ἀλλάξασι μέ σκλάβες,

κ’ ἐξεσκλαβώσα δεκατρεῖς κοπέλες καί μανάδες.

κ’ οὔλους τσοί Τούρκους διώχνουσι ‘πού τ’ ὁμαλοῦ τά μέρη,

κυνηγητοί τσ’ ἐχύσασι κάτω ‘ς τά Κατωμέρη.

καί δέν ἀποφασίσασι νά ξαναβγού Χανιῶτες,

νά ἠμπούσι ‘ς τό Ξυλύσκαλο, μουιδέ καί Σελινιῶτες.

Καί οἱ πασάδες κάθουνται κ’ εἶναι τσαντιρωμένοι,

κάτω ‘ς τό Φραγγοκάστελο ‘ς τόν κάμπον ἁπλωμένοι.

καί οὔλη ‘μέρα ‘ς τά βουνά κ’ ὅπου ‘μπορούν πηγαίνου,

καί καθ’ ἀργά γιαέρνουσι κ’ εἰς τά τσαντίρια μένου.

Καί μία βολά ‘που τσή πολλές ἐπιάσα τσ’ ἀμμουδάρες,

τσοί Σφακιανούς ἐκάμασι ἀγρίμια ‘ς τσή μαδάρες.

‘Πάνω ‘ς τοῦ Κάστρου τή κορφή τό βράδυν ἀποσώνου,

καί μιτιρίσια χτίζουσιν ἐκεῖ καί τσαντιρώνου.

μά δέν εἶδαν ἀναπαψι κ’ οὖλοι ξετρουμισμένοι,

τήν ταχυνῆ σηκώνουνται μισοξεπαγιασμένοι,

κ’ ἀνωκατίζουσι τ’ ἀρμιά κάτω νά καταιβούσι,

κ’οἱ Σφακιανοί τσοί κυνηγοῦ καί ζωντανούς τσ’ ἀρπούσι.

Οἱ Σφακιανοί τσοί κυνηγοῦ καί χύνουν τσή τή Νιάτο,

κ’ ἄλλους ἀπού τοῦ Κουταλά ἐκάμαν ἴσια κάτω.

ἀπού τόν ‘Ρουβλαλήμονα τσή Μέλισσας τή πλάκα,

οἱ Τοῦρκοι ξενερίζουσι,κ’ ὅποιος ἠμπόρει’ ἐγλάκα. 498/1032

Τοῦρκοι σαράντα τέσσερις καί Σφακιανοί ‘σαν ἔξε

τσοί Τούρκους ἐζυγώνασι κ’ ὑπῆγαν τσ’ ὡς τσοί Δέτες. 500

Καί νά ξαναξωμείνουσι πλειό δέν ἀποφασίσα,

νά χτίσου τοίχους τσή κορφές νά κάμου μιτιρίσια.

μόν’ ἀπού τά τσαντίρια τῶν τήν ταχυνῆ μισεύγου,

καί οὔλ’, Ἀγόρια καί Γιαλιές μονομερίς γυρεύγου,

μά ‘βγαίνασι κ’ οἱ Σφακιανοί μέσ’ ἀπού τσ’ ἀμμουδάρες,

κ’ ἐπιάνουντα ‘ς τόν πόλεμο εἰς τσή ριζομαδάρες.

‘ς τοῦ Σκοῦντζο κ’ εἰς τή Τρικουκιά, ‘ς τή Κόρδα καί ‘ς τή Νιάτο.

Πόλεμο τῶν ἐκάνουσι καί τσοί γυρίζουν κάτω.

‘ς τά Γούργουθα καί εἰς τσ’ Ἀργιέ, κ’ οὔλη τή ρίζα πέρα,

Τοῦρκο νά μήν σκοτώσουσι δέ τῶν ἐπέρνα ‘μέρα.

συχνά τσ’ ἐκουτελώνασι κ’ ὀπίσω τσ’ ἐκωλώνα,

‘ς τά τζούγκρα κ’ εἰς τά χάλαρα πολλούς ἐμπερδουκλώνα.

‘μπροσκάδες τῶν ἐκάνασι καί ζωντανούς τσ’ ἀρποῦσα,

καί κάθα ‘μέρα ‘πά κ’ ἐκεῖ Τούρκους ἐκαταλυοῦσα.

Μά μία πατούλια διαλεχτή ἄντρες Καλλολακκιῶτες,

μαζύ μέ τό Μανούσακα κ’ ἔσερνε καί ν’ Ἰμπριῶτες.

ἐκεῖ ‘ς τή στράτα τοῦ Μουριοῦ ‘που ὑπάει ‘ς τά Σκαφίδια,

ἐκόψασι μιά κομματέ κ’ εἴχασι καί παιγνίδια.

‘ς τό πλάϊν ἀποπανωθειό ‘που λέν ‘ς τό Νεροσέλλι,

οἱ Τοῦρκοι δέν ἐκάτεχαν ἴντα ‘ναί ‘πού τῶν μέλλει.

‘ς τό δάσος τσ’ ἐτυλίξασι κ’ ἀρποῦνται χέρια χέρια,

μά ἤσαν κ’ οἱ Τοῦρκοι ἀδυνατοί κ’ εἴχασι καί μαχαίρια. 522/1032

κ’ ἐσέρνασι κ’ ἀλόγατα κ’ αὐτά χιλιμιντρίζουν,

καί ‘σάν θεριά ‘ς τσοί Σφακιανούς ἀπάνω γιουρουντίζουν

κ’ ἄπ’ ἤς ἐσκότωσ’ ὁ Μπρασί ‘νιούς ἄσπρου καβαλλάρη,

τ’ ἄλογο τόν ἐζύγωνε, γυρεύγει νά τόν φάη.

εἰς ἕνα πρίνο ‘χώστηκεν ἐκεῖ καί τρυγυρίζει,

ὄφκαιρα τ’ ἀσημάρματα καί πού νά τά γεμίζη.

καί σιάζει τοῦ μιά κοπανέ μέ τή σκουλομαχαίρα,

τή κεφαλή τοῦ ‘μοίρασε καί πάει πέρα πέρα.

Μά ‘πιάστει κ’ ὁ Μανούσακας ‘ς τόν πόλεμον ἐκεῖνο,

μέ μιά Τουρκάλα, ‘που ἤτονε θερειό ‘σάν ἕνα πρίνο,

καί παίζει τσή μία μαχαιρέ, ‘βρίστει τήν εἰς τή μέση,

καί δυό κομμάθια ‘γείνηκε πριχοῦ ‘ς τή γῆ νά πέση.

Κ’ οὖλοι Στρατίκοι, Πατακοί, Σκορδύλοι, κ’ ὅσοι ἄλλοι,

ἀπού τσοί Τούρκους δυό καί τρεῖς κάνου δίχως κεφάλι.

οὔλους τσ’ ἐσυγυρίσασι ‘ς τσοί πρίνους ἀπό κάτω,

μά ‘κεῖ ‘σκοτώθην κ’ ὁ Ξηρᾶς ‘ς τή κούρτα ‘ς τό μιτάτο.

τσή Μέσα Νιάτος τό σελλί κ’ εἰς τοῦ Καταστρωμένου,

oι Τοῦρκοι μιά ταϋτερινή συναυγωπά προβαίνου,

κ’ ἀρποῦνται μέ τσοί Πάτερους καί μ’ ἄλλους Ἀγορίτες,

κ’ ἐπέσασι πενήτα δυό ‘ς τσοί νταύκους κ’ εἰς τσή τρύπες.

Πότες ‘ς τή Νιάτο πηαίνουσι, πότε ‘ς τοῦ Σκοῦντζο βγαίνου,

καί πότε ‘ς τήν Ἀγκαθοπή, ‘ς τή Βίγλαν ἀνασέρνου.

εἰς τά Σκαφίδια ‘βρίσκουνται, ‘ς τοῦ Διωματάρη φτάνου,

κ’ ὅπου κ’ ἄν τύχου Σφακιανοί πόλεμο τῶνε κάνου. 546/1032

κ’ ἄν δέ τῶν κάνουν πόλεμο, θά ἠμποῦν εἰς τσ’ ἀμμουδάρες

νά ὑπᾶ νά τσοί μαζώξουσιν οὔλους γυναῖκες κ’ ἄντρες.

Ἐδέτσι παραδέρνουσι κ’ ὅλο ‘λιγολαούσι,

Τούρκους χιλιάδες ἑκατό μονάχοι πολεμούσι.

Μά ‘γραψε πάλιν ὁ πασάς εἰς τό Δασκαλογιάννη,

λόγια πολύ λυπητερά μέ πράσινο μελάνι.

«Δάσκαλε Γιάννη τῷ Σφακιῶ, ἔλα νά μ’ ἀνταμώστης,

καί τά πουλιά ‘π’ ἀγρίγεψες νά ἰδῆς, ἄν τά ‘μερώσης,

Δάσκαλε Γιάννη, Δάσκαλε, ἐμένα νά γροικήσης,

τά παλληκάρια τῷ Σφακιῶ οὖλα θά τ’ ἀφανίσης.

Ποῦ εἴν’ ὁ Μπέης τοῦ Μωρηᾶ, κ’ ὁ Μπέης ‘πού τή Μάνη,

ἀπού σᾶς ἐγελάσανε αὐτοῖν’ oι Μοσκοβάνοι;

ὁ Βλάχος ἔναι ‘ς τή Βλαχιά, τήν ἔπαθ’ ὁ Μανιάτης,

καί ἤ ‘Ρουσσία κάθετε ‘ς τά μέρη τά δικά της.

Ὀγλήγορα νά καταιβής νά μήν ἀργοπορήσης,΄

καί τά Σφακι’ ἀνωφέλευτα μή τ’ ἀποξεκληρίσης

‘ς τά γράμματά μου πίστεψε, ‘ς ὅτι κ’ ἄν ‘ναί σού εἰπούσι,

ν’ ἀφήσης πάλι ‘ς τά Σφακιά ἄντρες νά κατοικούσι.

‘Σάν ἔρθης νά ‘μιλήσωμε, κ’ ἐπά ν’ ἀνταμωθοῦμε,

οὖλα θέ νά συμπαθηστού καί φίλοι θά γενοῦμε».

Καί βάνει καί τόν ἀδερφό τοῦ Δάσκαλου τοῦ Γιάννη,

‘ποῦ σκλάβον τόν ἐπιάσανε κ’ αὐτόν οἱ Μουσουλμάνοι,

γιά νά τοῦ γράψη μιά γραφή, νά τόνε συβουλέψη,

εἰς τοῦ πασᾶ νά καταιβῆ, μαζύ του νά φιλέψη.

μή σιοξεβγάλη τά Σφακιά, πού ἠπῆρε ‘ς τόν λαιμόν του

κ’ ἄν δέ τ’ ἀκούση ‘γλήγορα κρίμα μιστό δικόν του.

Γράφει κ’ ἐκεῖνος μιά γραφή, πέπει τήν τ’ ἀδερφοῦ του,

(τό σελαμέτ’ ἐγύρευγεν ὁ δόλιος τ’ ἀπατοῦ του). 574/1032

νά μήν ἀργήση, λέει του, εἰς τοῦ πασᾶ νά φτάξη,

(καί ‘σά δέν ἐφοβούτονε μήν ἤθελε τό γράψη).

νά μήν ἀργήση ‘ς τοῦ πασᾶ νά ὑπάη δίχως ἄλλο,

ποῦ θά τόν κάμη πρίτζιπα καί ντερεϊλή μεγάλο.

μά ‘ς τή γραφή ‘ποκατωθειό κάνει τρία σημάδια,

νά μήν ὑπάη ‘ς τοῦ πασᾶ τοῦ τά ‘λεγαν καθάρια,

τά τρία Μ. τοῦ ‘λέγασιν ἄν ‘πά νά προσκυνήση,

εἰς τά Σφακι’ ἄλλη μία βολά δέ θά ξαναπατήση.

Πᾶν τοῦ Δασκάλου τή γραφή πιάνει καί τή διαβάζει,

τά ‘μμάθια τοῦ δακρίζουσι καί βαρειαναστενάζει.

—«Ἐγώ θά ὑπάω ‘ς τοῦ πασᾶ, μαγάρι νά μέ πνίξη,

μή σιοξεβγάλη τά Σφακιά κ’ οὖλα νά τ’ ἀφανίση.

κ’ αὐτάνα ‘π’ ἀπομείνασι νά πάρω ‘ς τό λαιμό μου,

καλλιά νά μέ κρεμάσουσι, τό θέλει κ’ ὁ Θεός μου.

ὁ ποθαμμός μου ‘ς τά Σφακιά πολύ καλό θά φέρη,

γιατ’ ὁ χειμώνας ἔρχεται πάει τό καλοκαίρι.

‘ς τά χιόνια ‘πάνω οἱ Σφακιανοί οὖλοι νά μή χαθούσι,

γιατί θέ νά ‘ρθῆ καί καιρός νά μάσε δικηωθούσι.

ἐλάστε παλληκάρια μου ἐπά νά φιληθοῦμε,

κ’ ἡ γιάδικ’ ὥρα ‘πλάκωσε πού θέ νά χωριστοῦμε,

ἐλάστε, ὄσ’ ἀπομείνετε νά σᾶς ἐπαραγγείλλω,

τοῦ Τούρκου μή πιστεύγετε ἄν κάνη καί τό φίλο,

καί σεῖς παιδιά κ’ ‘γγόνια σας, ὀχθρούς τσοί Μουσουλμάνους,

‘σά πάντα κ’ οἱ κυροῦδες σᾶς τσή Κρήτης τσοί τυράννους.

ὥστε νά στέκου τά Σφακιά καί Σφακιανοί νά ζιούσι,

τσοί Τούρκους νά τσοί μάχουνται κ’ νά τσοί πολεμούσι.

εἰς τσή μαδάρες οὖλοι σας σταθήτ’ ὅσο ‘μπορείτε,

τά χιόνια νά πετρώσουσι καιτές νά καταιβητε. 602/1032

Ποῦ θέ νά φύγη κ’ ἤ Τουρκιά ‘ς τσή χῶρες γιά νά ὑπάη;

νά μείνουσι καί Σφακιανοί, οὔλους νά μή τσοί φάη».

Καί τότες ὅ Πρωτόπαπας κ’ ἄλλοι πολλοί του λέσι,

τά ‘σωθικά τωνε πονοῦ τά ‘μμάθια τωνε κλαίσι.

«Δάσκαλε Γιάννη, τῷ Σφακιῶ, καί ‘μείς θά σ’ ἀκλουθοῦμε,

γιά νά σέ συντροφιάζωμε νά σέ παρηγοροῦμε.

Κ’ ἄν ‘αἵ καί δέ σ’ ἀφήσουσιν, ὀπίσω γιά νά ‘ρθούμε,

μαζύ σου ν’ ἀποθάνωμε μαζύ σου νά πνίγουμε».    610

«Κάτσετε σεῖς Πρωτόπαπα, καί χρεία ‘ναί μεγάλη

νά ἰδῆτ’ ἴντα θ’ ἀπογενῆ καί τῷ Σφακιῶ τό χάλι.

Μά γιά νά μ’ ὠφελήσετε καθόλου δέ ‘μπορείτε,

καί μόνο ‘που θέ νά ‘ρθετε μαζύ μου νά χαθῆτε».

«Ἔμεις μαζύ σου θά ‘ρθωμε νά πηαίνωμεν ἀντάμι,

καί ὁ πασάς εἰς τά Σφακιά ἴντ’ ἄλλο θέ νά κάμη ;

ἐρρήμαξε κ’ ἐσκλάβωσε, καί ἐχόρτασ’ ἡ καρδιά του,

‘σά πάμ’ ἐμεῖς θά σηκωθῆ, νά ὑπάη ‘ς τή δουλειά του».

Μά λέει κ’ ὁ Μανούσακας. «κάμετ’ ὡς ἀγαπᾶτε.

ἐγώ δέ τό θωρῶ καλό εἰς τοῦ πασᾶ νά ὑπάτε.

ἐγώ κ’ ὁ Βωλουδόπολος, ὁ Χοῦρδος καί οἵ γιάλλοι,

δέ προσκυνοῦμε ‘μεις πασά καί βασιλειά κεφάλι.

Εἰς τά φαράγγια ‘ς τά γρεμνά θά ‘πά νά κατοικοῦμε,

κ’ ὥστε νά στέκη ἕνας μας Τούρκους θά πολεμοῦμε.

‘ς τή Σβουριχτή θά κατσωμέ, ‘πάνω ‘ς τό Λινοσέλλι,

κ’ ἄς μάσε κάμη ὁ Θεός κ’ ἡ χάρι τ’ ὅτι θέλει».

Λέει τωνε κ’ ὁ Δάσκαλος μέ ‘μμάθια δακρυσμένα,

«πιστέψετε ‘ς τή χάρι τοῦ ἀδέρφια ‘μπιστεμμένα,

οὖλοι γυναῖκες καί παιδιά ἀπάνω ‘ς τσή μαδάρες,

ὥστε ν’ ἀφήσου τά Σφακιά oι γιάπιστοι μπουρμάδες,

κ’ ὀρπίζω πῶς ὀγλήγορα, ‘σάν πᾶμε νά μᾶς ‘δούσι,

ζήσωμε γῆ ‘ποθάνωμε, θέ νά ξεκουμπιστούσι. 632/1032

Κ’ ἀποκειας ἐσηκώθηκε καί ‘πάει ‘ς τά παιδιά του,

νά παραγγείλλη καί νά εἰπῆ τ’ ἀπομισέμματά του.

λέει «γυναίκα μ’ ἀκριβῆ, καί ‘μπιστικό μου ‘ταίρι,

μέ γνῶσι καί μέ φρόνεψιν, ἄκουσε τό χαμπέρι.

ἐγώ θά ὑπάω ‘ς τοῦ πασᾶ, μαζύ του νά ‘μιλήσω,

καί δέν κατέχω καί γοργῶ, ἄν ‘αἵ γυρίσ’ ὀπίσω.

Ἔχε τήν ἔγνοια τῶν παιδιῶ, ‘σάν εἶσαι μαθημένη,

καί νά τά συλλογιάζεσαι ‘ξύπνου καί κοιμισμένη.

Πάντα μαζύ μέ τσ’ ἐδικούς, ‘ξαδέρφους καί μπαρπάδες,

μέ τσ’ ἀδερφούς καί τσ’ ἀνηψιούς, ‘π’ ἀφήκαν οἱ γιαγάδες.

Κ’ ὀρπίζω πώς μέ τό πασά, κ’ ἐγώ θέ νά φιλέψω,

κ’ ἐκείνους ‘πωσκλαβώθηχαν γιά νά τσοί ξεμπερδέψω.

τά θάρρη μας εἰς τό Θεό, νά τόν παρακαλοῦμε,

νά ξαναϊδοῦμεν ὅσους ζιοῦν, κ’ οὖλοι ν’ ἀνταμωθοῦμε.

Ἐλάστε ‘ς τήν ἀγκάλη μου, παιδιά, νά σᾶς φιλήσω,

καί φρόνιμα νά κάνετε, ὥστε ‘που νά γυρίσω.

ν’ ἀκούετε τσή μάνας σᾶς κ’ ἐπά τῶν ἐδικῶ σας,

καί τήν εὐκή μου νά ‘χετε, καί τό Θεό βουηθό σας.

Καί σεῖς οἱ φίλοι κ’ ἐδικοί, ἀδέρφια Σφακιανοί μου,

ἀκούσετε νά σᾶς εἰπῶ κ’ ἐγώ τή συβουλή μου.

τοῦ Τοῦρκο μή θαρρεύγεστε ὅσα κ’ ἄν ‘αἵ σᾶς τάσση,

μέ ψώματα θά πολεμᾶ οὔλους σας νά γελάση.

μακρειά τοῦ Τοῦρκο φεύγετε κιανεῖς μήν τοῦ σιμώνη,

ὥστε νά ἰδοῦμ’ ἡ μοίρα μας τά μᾶς φυλάγει ἀκόμη».

Κ’ ὡς ἄνοιξε τά χείλη του γιά ν’ ἀποχαιρετίξη,

ἐτρέχασιν τά ‘μμάθια του ‘σάν τό νερό ‘ς τή βρύσι.

μ’ ἀπήτις ἐξεκίνησε κ’ ἐπῆρεν ἴσια κάτω,

ἐτότε κ’ ἡ γυναίκα τοῦ τόν ἐμοιρολογάτο. 660/1032

«Μισεύγεις, Δάσκαλε Γιαννιό, κ’ ἴντα μου παραγγένεις ;

θωρῶ τό καί κατέχω τό, πῶς δέ ξαναγιαγιέρνεις.

‘Ως πότε νά σέ καρτερῶ, πότε νά σ’ ἀνημένω,

νά ‘χω τή πόρταν ἀνοιχτή καί τό τεψί στρωμένο;»

«Ἀπού τό Κάστρο νά ‘ρθῶ ‘γώ θ’ ἀργήσ’ ὅπως κ’ ἄν διάξω,

μά ‘σάν γιαγείρω τό γιαμιᾶς τά σπίθιά μας θά σιάξω.

Νά κάτσης ‘σάν ἀρχόντισσα, ὡς ἤσου μαθημένη,

νά ‘χης τή πόρτα σ’ ἀνοιχτή, τή τάβλα σου στρωμένη,

τά μοιρολόγια σώπασε ἔλα ‘ς τό λοϊσμό σου,

μά ζωντανό τόνε θωρεῖς ἀκόμη τό Γιαννιό σου».

Μά βουρκωμένος προπατεῖ καί πάει ν’ ἀλαργάρη,

μέσα ἤ καρδιά τοῦ ‘σκλίβωσε κ’ ἄς ἦτο παλληκάρι.

κ’ ὄντεν ἐπέρνα ‘ς τό χωριό, τά ‘μμάθιά τ’ ἐδακρύζα,

ἀπώβλεπε τά σπίθια τοῦ ἀκόμη κ’ ἐκαπνίζα.

Βαρειά βαρειά ‘ναστέναξε καί μοναχός του λέει,

(τόν ἀπατόν του δέ ψηφᾶ, καί τά κονάκια κλαίει).

«ἄντζεπ’ ἄν ‘αἵ μέ φτάξουνε σακκούλια πεντακόσια,

νά σιάξω τά κονάκια του, ὡς ἤσανε καί πρῶτα».

Ἐσυντροφιάζασιν τόνε δικολονιές καί ξένοι,

κ’ ἤσαν μιάν ἑβδομηνταριά κ’ οὖλοι ξεδιαλεμμένοι.

φτάνου ‘ς τό Φραγγοκάστελο κ’ εἰς τοῦ πασᾶ ‘ποσώνου,

κ’ ἐκεῖνος ἐδιάταξε κ’ εὐτύς τσοί ‘ξαρματώνου.

οὔλους τσ’ ἑξαρματώσασι καί τσοί ‘μπισταγγωνίζου,

καί τότε δά τό ‘νοιώσασι πῶς δέ ξαναγυρίζου.

Οὔλους τσοί πέμπει μαζωχτούς μαζ’ ἁλυσσοδεμένους,

πολλά τσ’ ἐβασανίσασι ‘ς τό δρόμο τσοί καϋμένους. 686/1032

‘Ε τό Κάστρο τόν ἐπέψασι τό Δάσκαλο τό Γιάννη,

νά τόν ὑπᾶν εἰς τοῦ πασᾶ ἀπάνω ‘ς τό ντιβάνι.

ἐσέρνασι τόνε πολλοί πεζοί καί ἀτιλῆδες,

τό δρόμο δρόμο τσ’ ἔβανε τό ξένο ριτζατζίδες.

«κ’ ἄν θέλετ’ ἄσπρα δίδω σας, κ’ ἄν θέλετε παράδες,

μά ‘γ’ ἀπατατός μου τσ’ ἔκοβα τσή μεγαλοβδομάδες.

ἄν θέλετ’ ἄσπρα δίδω σας, κ’ ἄν θέλετε τσικίνια,

μ.ἅ ‘γ’ ἀπατός μου τά ‘κοβα κιανούς δέν εἶχα χρεία».

«Δέν θέλομ’ ἀπού τά’ ἄσπρα σου μουιδ’ ἀπού τό φλουρί σου,

μά ‘κεῖνος ‘που μᾶς ἔπεψε θέλει τήν κεφαλή σου».

‘Στο Κάστρ’ ὄντε τσ’ ἐβάνασι ‘πού τῷ Χανιῶ τή πόρτα,

μαδιού οἱ Τοῦρκοι τά γένεια τῶν ‘σάν τοῦ Μαϊοῦ τά χόρτα.

ἔστεκεν ἡ Τουρκιά νά ἰδοῦν, οὖλοι μιτσοί μεγάλοι,

τσοί πρώτους πωσηκώσασι τοῦ βασιλειά κεφάλι.

Ἐπήγασι τσοί ‘ς τοῦ πασᾶ κ’ ἤτονε ραμαζάνι,

«χίλια καλῶς ἐκόπιασες, ἄρχο Δασκαλογιάννη.

καλῶς τωνε τό Δάσκαλο τό πρῶτο τῷ κρουσάρω,

ἀπού μ’ ἐμεῖνα κ’ ἤλεγα (τσή χῶρες σου θά πάρω).

Καλῶς ἦρθεν ὁ Δάσκαλος μέ τό μεγάλο νάμι,

καί ‘σείς οἵ γιάλλοι Σφακιανοί στραθιῶτες καπετάνοι».

Κ’ ἀμέσως ἐδιάταξε σκαμιά, γιά νά καθήσου,

φαητό νά τῶνε δώσουσι, κρασί νά τσοί ποτίσου.

κ’ ἐπρόσταξε καί ‘νά καφέ, τοῦ Δάσκαλου τοῦ Γιάννη,

κ’ ἕνα τζιμπούκι γιασεμί χίλια τσικίνια κάνει.

Κ’ ἀποκειας τόν ἐρώτηξε, «Δάσκαλε ποῦ νά σώσης;

‘πέ μου κ’ ἴντα ‘τό γῆ ἀφορμή πόλεμο νά σηκώσης;

Οἱ Σφακιανοί δοσίματα χαράτζια δέν ἐδίδα,

κ’ ἄδικα καί παραδικά γιά σέναν ἐχαθήκα.                714/1032

καί Σφακιανός δοσίματα δέν ἔδιδε ποτές του,

κ’ ὁ βασιλειᾶς τῶν τά ‘φηνε χατίρι τσή νενές του.

κ’ ἄν εἴχετε παράπονα, ἔπρεπε νά τό εἰπῆτε

ἐμένα, ‘πού ‘μουν ὁ πασάς, καί νά μή σηκωθῆτε.

νά γράψω ‘γῶ ‘ς τό βασιλειά, καί σεῖς εἰς τή Σουλτάνα,

‘ποῦ σᾶς ἀγάπα ‘σάν παιδιά δίχως κιανένα πράμμα.

μόνο ‘σηκώθης, Δάσκαλε, μέ τόν Μωρηᾶν ἀντάμι,

γιά νά χαθῆ τόσος λαός, καί σύ νά βγάλης νάμι.

τ’ ἀσκέρια τά βασιλικά ν’ ἀδικοσκοτωθούσι,

κ’ ἀπού τσή Κρήτης τή Τουρκιά χιλιάδες νά χαθούσι.

‘πάνω ‘ς τά ὅρη, ‘ς τά βουνά, εἰς τσ’ ἔρημες μαδάρες,

χιλιάδες ν’ ἀπομείνουσι γιανίτσαροι κ’ ἀγάδες».

Κ’ ὁ Δάσκαλος τόνε γροικά, γυρίζει καί τοῦ κάνει,

καπνόν ἀπού τό στόμα τοῦ κ’ ἀποῦ τά ρθούνια βγάνει.

«Καλέ, ἴντα ‘ν’ αὐτά, πασά, ‘που κάθεσε καί λέεις,

καί τό λαό ‘π’ ἐχάθηκε περίσσια τόνε κλαίεις ;

Πώπερασαν οἱ γιεκατό ἀπού ‘ρθετε ‘ς τήν Κρήτη,

κ’ ἐκάμετε τσοί Κρητικούς καί δέν ὁρίζου σπίτι.

μουιδέ καί τσ’ ἀπατούς τωνε, μουιδέ καί τά παιδιά τῶν,

μουιδέ καί τή ζωή τωνε, μουιδέ τά πράμματα τῶν.

οὐλημερνίς εἰς τσ’ ἐγκαριές, ‘ς τά βάσανα καί κόπους,

καί ‘σάν τά ζά τσοί διαχνετε, δέν τσοί θωρείτ’ ἀνθρώπους,

καί δέ γυρεύγετ’ ἀφορμή, τό γαῖμα τῶν νά πχίτε,

καί νά σκοτώσετε ‘Ρωμηό πολλά τό ‘πιθυμῆτε.

κ’ ἔναι κ’ ἡ μόνη σας χαρά, νά ἰδῆτε σκοτωμένους,

ξεκοιλιασμένους ‘ς τά στενά κ’ αἱματοκυλισμένους.

ἀπού δέ τσοί στιμάρετε μουιδέ ‘σά κλωσοπούλια,

γιά νά τσοί θάψουν ὕστερα τσοί βάνου ‘ς τά σακκούλια. 742/1032

καί ἡ γαιτία εἶσται ‘σεῖς, κ’ οἱ γιάνομοι πασάδες,

π’ ἀφῆνετ’ ἀχαλίνωτους τσοί γιανιτζαραγάδες.

‘π’ ἀφήνετε τσοί χρισθιανούς σέ τέθοια τυραννία,

ἀπού καί τ’ ἄγρια θεριά ἔχουσιν εὐσπλαχνία.

Ἀλήθεια ‘ναί κ’ οἱ Σφακιανοί δοσίματα δέ δίδου,

μουιδέ τή τυραννία σᾶς ἀκόμη δέ γνωρίζου.

μά ‘γῶ ‘βλεπα τσοί χρισθιανούς ἀπού ‘ναί ‘ς τό Σουλτάνο

τό πῶς δέν εἶναι τίβοτσι ‘ς τόν κόσμο τόν ἀπάνω.

γι’ αὐτόνον ἀποφάσισα τή Κρήτη νά σηκώσω,

κ’ ἀπού τά ‘νύχια τῷ Τουρκῶ νά τήν ἐλευτερώσω,

πρώτας γιά τή πατρίδα μου, δεύτερο γιά τήν πίστη,

κ’ τρίτο γιά τσοί χρισθιανούς ‘που κάθουνται ‘ς τήν Κρήτη

γιατί κ’ ἄν ἦμαι Σφακιανός, παιδί τσή Κρήτης εἶμαι,

καί νά θωρῶ τσοί Κρητικούς ‘ς τά βάσανα πονεῖ μέ».

Καί ὁ πασάς χαμογελᾶ τά γένεια τοῦ χαϊδεύγει,

τήν μάνιτά του τή πολλή νά καταπιῆ γυρεύγει.

Πάλι ξαναρωτᾶ τόνε «’Πέ μου Δασκαλογιάννη,

ποιός ἔν’ ἀπώχεις ‘ς τό Μωρηά, καί φίλον εἰς τή Μάνη ;

καί ‘πέ μου οὔλη τή δουλειά, καί πράμμα πώς πηγαίνει,

καί πῶς σᾶς ἐγελάσασι κ’ ἐχάθητε καϋμένοι ;

‘Πέ μου γιά ὅσα σ’ ἐρωτῶ καί μά τ’ αὐτή τήν ὥρα,

θέ νά σέ πέψω τό εὐτύς εἰς τῷ Σφακιῶ τή χώρα».

Δέ στέκει ν’ ἀφουκράζεται πλειόν ὅ Δασκαλογιάννης,

λέει τοῦ «σώπασε, πασᾶ, μόνον τά λόγια χάνεις,

κομμένο ‘ναί τό δίχτυ σου, τό ψάρι δέν τό πιάνεις,

πασά, κατέχω τό καλά, πῶς θέ νά μ’ ἀποθάνης.

καί λέω σου τό φανερά, οὖλα ἤσαν ἀπό ‘μένα,

καί ὅ,τι θέλεις κάμε μου, μή βλάψης πλειό κιανένα.        770/1032

Μ’ ἄν ‘αἵ καί θέλης ἄφησ’ μέ, μία ὥρα δέ μέ φτάνει,

νά παραγγείλλω ‘ς τά Σφακιά μέ τό Μπουνατογιάννη.

νά εἰπῆ τσή Ξαθομάλλινης νά μή μέ περιμένη,

καί νά φορέση φορεσιά μαύρη, σκουτουφλιασμένη,

νά κόψη τά ξαθά μαλλιά, νά χώση τό λαιμόν τσή,

γιά δέν τόν ἑξαναθωρεῖ, ἡ δόλια, τό Γιαννιόν τσή».

Καί ὁ πασάς χαμογελᾶ, κουνεῖ τή κεφαλή του,

ἄφτει καί σβύν’ ἡ μούρη του καί τρέμει τό κορμί του.

«Ἄφησε τσή παραγγελιές, Δάσκαλε, γιά τήν ὥρα,

γιατ’ ἔχομε λογαριασμό, ‘σάν ἦρθες εἰς τή χώρα.

καί ὁ Μπουνάτος ‘ς τά Σφακιά ἀκόμη δέν ὑπάει,

καί σέ, καί ‘κείνο, Δάσκαλε, τό κύμα θά σᾶς φάη».

«Ἐγώ σου εἶπα, κατέχω τό, πῶς θέ νά μέ χαλάσης,

τσή θάλασσας γῆ τῷ σκυλιῶ ριξέ μέ νά χόρτασης.

Δέν τό ‘χω γιά τό χαλασμό, κ’ ἐχαλαστήκαν κ’ ἄλλοι,

μά τό ‘χω γιά τσοί χρισθιανούς καί τῷ Σφακιῶν τό χάλι.

τό ‘χῶ γιά τόσες φαμελιές, ἀπ’ ὀρφανές θά μείνου,

κ’ αὐτές ‘πωσκλαβωθήκασι καί Τούρκικες θά γείνου.

καί γιά τσοί τόσους Σφακιανούς, ‘πού δέ μ’ ἀφουκραστήκα,

κ’ ἤρθασιν εἰς τά χέργια σου, ‘ς τό μακελειό κ’ ἠμπήκα.

Μ’ ὥστε νά στέκουν τά Σφακιά, καί Σφακιανοί νά ζιούσι,

τσοί Τούρκους θά τσοί πολεμοῦ, νά μᾶς ἐδικηωθούσι».

Καί ὁ πασάς τόνε γροικά, τ’ ἀχείλια τοῦ δαγκάνει,

τά ‘σωθικά τοῦ χοχλακοῦ καί βράζουν ‘σάν καζάνι.

τουρκολογά κ’ ἀγριεύγεται, ἡ γιόψι τοῦ μαυρίζει,

γδαρτόν νά τόνε κάμουσι ἀμέσως διορίζει. 796/1032

«Γιά ἰδέτε τό γκιαούρμπασι πού θέ ν’ ἀποκοτήση,

καί μέσα ‘ς τό σεράγι μου γιά νά μέ φοβερίση.

‘γλήγορα πάρετε τόνε νά φύγ’ ἀπό ‘μπροστά μου,

νά τόν ἰδῶ δίχως πετζί, νά δροσιστ’ ἡ καρδιά μου».

Κ’ ἄπ’ ἤς ἀπόπιε τόν καφέ, τοῦ πέρνουν τό τζιμπούκι.

πιάνουν καί καταιβάζουν τόν κάτω ‘ς τό γιμουρούκι.      802

κ’ ἄπ’ ἤς ἀπόπιε τό καπνό, κ’ ἤπιε καί τόν καφέν του

λουρίδες τήν ἐβγάλασιν οἱ σκύλοι τήν προβέν του.

κ’ ὄντε τόν ἀπογδέρνασι, ἔτριξ’ ἡ μιά του χέρα,

καί τότες ἐτουρκεύγασι τή μιάν του θυγατέρα.

τουρκεύγου καί τήν ἄλλην τοῦ χανούμισσα τήν κάνου,

καί ἐρώτα γιά τόν κύρι τσή, ἴντα τόν ἀποκάνου.

Κάτω ‘ς τό γλέντι κάθεται μέ κ’ ἄλλα παλληκάρια,

(κ’ ἐκεῖνο τόν ἐτρώγασι τσή θάλασσας τά ψάρια).

Δασκαλογιαννοποῦλες μου ἔτσα ‘τονε γραφτό σας,

Τούρκας παιδί νά μυριστῆ τσή νειότης τόν ἀθό σας.

ἀντζεπα νά βαστάξετε Τούρκισσες νά γενῆτε,

καί Τούρκους νά βυζάξετε, παιδιά σας νά τσοί ‘πεῖτε ;

‘που σᾶς ἁρπάξα ‘σάν θεριά ‘πού τή γλυκειά σας μάνα,

τόν ἀκριβό τόν κύρι σας ‘σάν ‘ρίφι τόν ἐγδάρα !

ἀντζεπα νά ‘λογιάζετε, τ’ ἀμάλαγα κοράσια,

ἀπού σᾶς ἐζηλεύγασι τοῦ Μάϊ τά κεράσια.

ἀρχοντοποῦλες ἀκριβές, ἀφράτα κοπελούδια,

ἀπού σᾶς ἐζηλεύγασιν τ’ Ἀπρίλι τά λουλούδια.

ἐσεῖς κοπέλες Σφακιανές, κρίνα ξεφουντωμένα,

γιά νά σᾶς ἐμαράνουσι κανάκια μολυσμένα.

Τό Δάσκαλον ἐγδάρασι κ’ ἄλλους πολλούς ἐπνίξα,

καί τσ’ ἄλλους τσ’ ἀποδέλοιπους εἰς τή φυλακή τσ’ ἐρρίξα. 824/1032

καί ὁ πασάς ἐπρόσταξε καλά νά τσοί σφαλίξου,

νά κάμουσι χρόνους ἑφτά κ’ ὄξω νά μή ξανοίξου.

μόνον ὄσ’ ἐμπατήρασι κ’ εἶναι καί διαβασμένοι,

θά ‘νοιώσουν ἴντα ‘πάθασιν εἰς τό Κουλέ οἱ καϋμένοι.

πρώτας τσ’ ἐμαγκλαβίζασι κ’ εἰς τή φλακή τσ’ ἐβάνα,

σίντερα χεροπόδαρα μεγάλα τῶν ἐβάνα.

καί καθ’ ἀργά τσ’ ἐβγάνασι ‘σάν ἤθελε νυχτώση,

κ’ εἰς τή δουλειά τσ’ ἐρρίχνασιν, ὥστε νά ‘ξημερώση.

Καί οὔλη νύχτα ‘ς τή δουλειά καί τό ψωμί ‘λιγάκι,

γιά νά μήν ἔχουν νάκαρα νά τρέχουν εἰς τό γλάκι.

γιατ’ ἐφοβάτον ὁ πασάς τόσ’ ἄξια παλληκάρια,

νά μή τοῦ σπάσου τή φλακῆ, καί νά ‘χου καί ποδάρια

νά πάρου δίπλα τσῆ κορφές εἰς τά Σφακιά νά ὑπάσι,

νά μήν ‘μπορέση κ’ ἄλλη μιά γιά νά τσοί ξαναπιάση,

καί τρεῖς χρόνους ἐκάμασι ‘ς τό σκότος φλακιασμένοι,

ὤστ’ ἀπού ‘σπάσα τή φλακή, καί ἕνας ἕνας βγαίνει.

ἐφύγαν κ’ ἐγλυτώσασιν, ὅσους δέν ἐσκοτώσα,

γιατ’ oι βαρδιάνοι τσ’ εἴδασι ντελόγκως καί τσ’ ἐνοιῶσα.

Κ’ ἐπροπατοῦσα κάθ’ ἀργά, μέ τσή πληγές ‘ς τά πόδια,

καί πέντε ‘μέρες κάνουσι ‘ς τά δάση κ’ εἰς τά ὅρια.

κ’ ἐπῆγαν εἰς τοῦ Γέργερη, ‘ς τοῦ Βαγιανοῦ τό σπίτι,

κ’ ἐκεῖνος τσ’ ἀποδέχτηκε ‘σάν διαχνουν εἰς τή Κρήτη.

ψωμί στιβάνια καί πετζιά τῶν δίδει νά βαστούσι,

νά ‘χούσ’ ἐκεῖ ‘που πηαίνουσι κ’ ἐκεῖ ‘που προπατούσι.

Καί παίρνει τσοί καί μοναχός, βγάνει τσοί ‘ς τό Κουδούνι,

καί πάει τσοί καί βγάνει τοί ‘ς τή τρύπα τοῦ Κουρμούλη.    850/1032

καί ‘μέρες δεκατέσσερεις ἐκάμαν εἰς τή τρύπα,

τό ‘ξακουστό Πρωτόπαπα, ἐκεδά τόν ἀφήκα.

ὅσοι κ’ ἄν εἶστε χρισθιανοί καί βλέπετε τόν ἥλιο,

κλάψετε τό Πρωτόπαπα κ’ ἀπόθανε ‘ς τό σπήληο.

κλαῖτε κ’ τσ’ ἄλλους Σφακιανούς ‘π’ ἀπόμεινα ‘ς τσοί δρόμους

ἀπού τά χάλια, ‘πού ‘χασι ‘ς τά σίντερα, τσοί βρώμους,

καί τό Μιχαλιουδόπαπα ‘πού ‘ς τή φυλακή ‘κουτσάθη,

κ’ ἀπομεινεν εἰς τόν Κουλέ, κ’ ἐτέλειωσε ‘ς τά πάθη.

Πέμπουσι ‘ς τά Σφακιά σαή, νά ὑπάη τά χαμπάρια,

νά ὑπάσι νά τσοί παρουσι, νά σέρνου καί μουλάρια.

ἕναν Ἀνωγιανόπουλο τό Γεώρη τό Σουλτάτο,

αὐτόν ἐπέψα ‘ς τά Σφακιά κ’ ἔδωκε τό μαντάτο.

ἐπήγασι κ’ ἠπήρα τσοί, μά ‘λίγους πλειό τσ’ εὕρηκα,

κ’ ἐκείνους ἀπώβρηκασι, κακή ζωή τήν εἶχα.

Καί ποιός ‘μπορεί νά δηγηθῆ οὖλα τά βάσανα τῶν,

τά νυχτοπαραδάρματα καί τά σκοντάμματα τῶν ;

πώπροπατουσα κάθ’ ἀργά τσή νύχτας οὖλες τσ’ ὧρες,

ὥστε ‘πού ν’ ἀποσώσουσι ‘ς τοῦ Πρέβελ’ ἀπό πόδες

τό Φοινικιά ‘περάσασιν ‘ς τά Χάλαρα κ’ ἐφτάξα,

κ’ ἐκ’ ἐξεκουραστήκασι καί τό Θεό ‘δοξάσα.

‘ς τ’ ἅγι-Ἀντωνιοῦ τό ποταμό εἰς τήν ἐληά ‘πό κάτω,

κ’ ἐκ’ ἐξεκουραστήκασιν κ’ ἤπια νερό δροσάτο.

Εἰς τά Σφακιά ‘ποσώπασι καί ‘πάν εἰς τά χωριά τῶν,

μά πού νά ‘βρού γυναῖκες τῶν, καί πού νά ‘βρούν παιδιά τῶν.

‘που τρεῖς χρόν’ ἐπεράσασι ‘πού τά ‘ξεχωριστῆκα,

κ’ ἄλλα ‘πεθάνα ‘ς τά βουνά κ’ ἄλλα σκλάβ’ ἐπιαστήκα,

κ’ ἐπέρασε τῶν ἤ χαρά πῶς ἐξεσκλαβωθήκα,

γιατ’ ἄλλα πάλι βάσανα, κ’ ἄλλοι καϋμοί τσ’ ευρήκα, 878/1032

ἀγνώριστα ‘βραν τά Σφακιά, τσή γειτονιές ξεχνούσι,

κ’ ὄνειρο τῶν ἐφαίνετο ἐκεῖ ‘πού τσή θωρούσι,

κιανένα σπίτι πού καί πού ἀνατροχαλιασμένο,

καί ‘σάν μιτατοκάθισμα χτισμένο σκεπασμένο.

Πείνα, καί φτώχια, κ’ ἐρημιά, κλάϋματα, μοιρολόγια,

ἀκούουσιν εἰς τσή Γιαλιές καί βλέπουν εἰς τ’ Ἀγόρια.

ἀναστενάζου θλιβιερά καί κλαίσι βουρκωμένα,

πῶς ἀποδώκα τά Σφακιά τά πολυοπαινεμένα.

ἀπού εἶχα χώραν καί χωριά, κονάκια καί σεράγια,

κ’ ἄντρες λεβέντες ‘ς τή θωριά, κ’ εἰς τή καρδιά λειοντάρια.

‘ποῦ εἴχασι νειούς γιά τ’ ἅρματα, γέρους νά συβουλεύγου,

καί γεροντάδες κ’ ἄρχοντες ἄξιους νά δασκαλεύγου.

νοικοκυράδες τοῦ σπιθιοῦ καμῶτρες γιά τή ρόκα,

γερόντισες νά κάθουνται νά ξαίνουν εἰς τή πόρτα.

ἀνυφαντοῦδες γνωστικές νά κάνου τό διασίδι,

κοράσια γιά τό ξόμπλιασμα καί νειές γιά τ’ ἀργαστήρι.

κοράσια ‘σάν τά κρυά νερά, ‘σάν τσοί κρυγιούς ἀγέρες,

‘πώρχιουντα ‘σάν τά μάροπα κάθα καλές ἡμέρες.

ἄπ’ οὖλα ξόμπλια, καί δουλιές, κάθε γιορτήν ἀφῆνα,

κ’ ἠπαίνασι ‘ς τήν ἐκκλησιά, ‘σάν τοῦ βουνοῦ τά κρίνα.

ἀναστενάζου θλιβιερά καί χύνου μαῦρα δάκρυα,

πῶς ἀποδώκα τά Σφακιά τσή ‘Ρωμηοσύνης τ’ ἄκρια.

‘που εἶχα καράβια ‘ξακουστά καί ναῦτες ‘παινεμένους,

σέ Πόλι καί σέ Βενεθιά περίσσια ‘ξακουσμένους.

δέν ἐδειλιοῦσα πέλαγος, φουρτοῦνες δέν ‘ψηφούσα,

καί τά στοιχειά τσή θάλασσας κ’ αὐτάνα τά ‘νικοῦσα.

κ’ ἐδά βαρκάκια βλέπουσι σάπια καί τρυπημένα,

εἰς τήν ἀμμούτζα κείτουνται ξερά, χαρβαλιασμένα. 906/1032

ἄντρες γυναῖκες καί παιδιά ‘ς τά μαῦρα βουτημένους,

κ’ ἀπού τά πάθη τά πολλά καί λύπες χλωμιασμένους.

δέ βλέπουσιν ἀρχόντισσες μέ τσή μακριές πλεξοῦδες,

σπαλέτα μέ χρυσόπλεχτα, μέ ξόμπλια βηστιδοῦρες.

καί κορασίδες παχουλές μέ τά γιορταναλίκια,

μουιδέ μέ τσή χρυσομπόλιες, μουιδέ μέ τά καλίκια.

Δέ βλέπου νειούς μέ τ’ ἅρματα ἀσημοκουκλουμένους,

‘ψηλούς καί λυγνομέσιδες, ‘σάν βιόλες στολισμένους.

νά γαϋτανίζουν τό χορό, νά λέσι μαντινάδες,

νά σειοῦνται νά λυγίζουνται μέ τόσες ταπεινάδες

καί γέρους κ’ ἀσπρομάλλιδες νά κάθουνται ‘ς τή τάβλα,

νά τρῶσι καί νά πίνουσι, νά τραγουδού μεγάλα.

νά λέν τραγούδια τοῦ σκαμνιοῦ καί τοῦ πολέμου βάλη,

κ’ ἡ τάβλ’ ἀπού τή μιά μερέ ν’ ἀντιλαλῆ ‘ς τήν ἄλλη.

oι γιεγλεντζέδες ἔπαψαν πάσι οἱ χαροκόποι,

κ’ ἀγνώριστος ἐγείνηκεν ὁ τόπος κ’ οἱ γιαθρῶποι.

Ποῦ εἰν’ οἱ γιάντρες τῷ Σφακιῶ, oι γιάξιοι κ’ ἀντρειωμένοι,

ς’ οὖλο τό κόσμο ξακουστοί, περίσσια τιμημένοι;

ποῦ εἰν’ οἱ γιάντρες τῷ Σφακιῶ, οὖλοι μιτσοί μεγάλοι,

ποῦ τώπρωτοσηκώσασι του βασιλειά κεφάλι ;

Δάσκαλε Γιάννη ξακουστέ, Πρωτόπαπ’ ἀντρειωμένε.

‘ς τή γνῶσι καί ‘ς τή φρόνεψι ἀπ’ οὔλους ‘παινεμένε.

Ἀνώπολι κ’ Ἀράδενα, καί σεῖς Ἀϊγιανιῶτες,

ποῦ ‘ναί τά παλληκάρια σας, οἱ γιόμορφοι παιγνιῶτες;

‘Αγόρια ποῦν ‘ν’ οἱ γιάντρες σᾶς οἵ πολυοπαινεμένοι,

τσή φρονιμάδες κ’ εἰς τσ’ ἀντριές ‘ς τό κόσμο ‘ξακουσμένοι;

Ἀσκύφου, ποῦ ‘ν’ οἱ Πάτεροι, αὔτ’ οἱ Μαυροπατέροι,

οἱ τιμημένοι ‘ς τήν ἀντρειά, τςή Κρήτης τό ‘ξαθέρι ; 934/1032

Λεβέντες Καλλικραθιανοί, ν’Ἰμπριῶτες ἀντρειωμένοι,

Γεωργιτζιανοί μου φρόνιμοι, καί κοσμογυρισμένοι ;

Ποῦ εἶστε οἱ Βολουδιανοί τῶν Σφακιανῶν ἀζάδες,

πώκανετε κ’ ἐτρέμασι τσή Κρήτης οἱ πασάδες;

Ποῦ εἶστε οἱ Δασκαλιανοί, κ’ ἐσεῖς οἱ Μιχελιάκοι,

καί Βλάχοι καί Σαπόλιδες καί σεῖς οἱ Στρατικάκοι;

Βάρδακοι καί Σκορδύλιδες, καί σεῖς οἱ Κουτρουμπάδες,

‘πού ‘χετε ‘ς τή παλάμη σᾶς τσοί γιανιτσαραγάδες ;

Ποῦ εἶστε οἱ Σπαντιδιανοί καί Μπούρμπαχοι, καί ἄλλοι ;

καί Χούρδιδες, καί Σφακιανοί οὖλοι μιτσοί μεγάλοι;

Ἄλλους ἔφα’ ὁ πόλεμος, κ’ ἄλλ’ ἐξενιτευτήκα,

κ’ ἔρημα καί παντέρρημα καί τά Σφακιά τ’ ἀφήκα.

ἔρημ’ ἀφήκα τά Σφακιά, κλιτά καί γρυνιασμένα,

καί οὔλ’ Ἀγόρια καί Γιαλιές κατατροχαλιασμένα.

Ποῦ εἴν’ ἡ χώρα τῷ Σφακιῶ μέ τά πολλά καράβια,

μέ τσ’ ἑκατό τσή τσ’ ἐκκλησιές, τά πλούσια τά σεράγια ;

τό Μεσοχώρ’, ὀμπρός Γιαλός, τό θόλος, τοῦ Γεωργίτση,

οὖλα ‘γενήκατε σωρός, καί δέν βγορίζει σπίτι.

Λιβανιακά, κ’ Ἀνώπολι, Μουρί, καί Κωμητάδες,

ποῦ εἶναι τά κονάκια σας, χαμόσπιτα κ ὀντάδες ;

Ἀϊ-Γιάνννη, Ἀράδενα, Λουτρό, κ’ ἅγια-‘Ρωμέλη,

‘πού τά καράβια ‘κάνασιν οἱ Σφακιανοί Μαρνέροι,

Βρασκά, Βουβά, καί Πατζιανέ, κ’ Ἀγόρια τά δικά σας,

ποῦ εἶναι οἱ γιοντάδες σᾶς τά καμαρόσπιτά σας ; 958/1032

οὖλα ‘γινήκα τρόχαλος καί ποιός νά τ’ ἀναχτίση,

‘πώπιασαν οἱ νοικοκυροί Ἀνατολή καί Δύσι ;

γιά δέ τῶν ἔκανε καρδιά τσοί Τούρκους νά γροικούσι,

κ’ ἄλλοι ‘ς τόν Ἄδ’ ὑπήγασιν, ἐκεῖ καί κατοικούσι.

καί ‘κεῖνοι ‘ποῦ ‘πομείνασι ‘σάν ‘ξωτικοί γυρίζου,

κ’ ὄρεξι δέν τῶν κάνει πλειό, ‘σάν πρώτας νά καθίζου.

μουιδέ ‘ς τόν νοῦν τῶν τό ‘βαναν μουιδέ ‘ς τό λοϊσμόν τῶν,

πῶς θέ νά δώσουσι βεργί ‘ς τό Τοῦρκο τόν ἐχθρόν τῶν.

μάντα νά κάμουν οἱ φτωχοί, κακός ἔναι κ’ ὁ ζόρες,

αὐτοί καλά τό ‘λόγιασαν νά παρουσι τσή χῶρες.

Κ’ ὄντιμας δέν ἠμπόρεσαν δέν ἔναι καί ‘ντροπή τῶν,

μόνο πῶς τήν ἐπάθασιν ἀπού τή κεφαλή τῶν

γιατί δέν εἶχαν ἀφορμή μονάχοι τῶν ἐζιοῦσα,

‘ς τά χώματα τωνε, ποτέ Τοῦρκοι δέν ἐπατοῦσα

δοσίματα δέν ἔδιδα, μουιδ’ ἐγγαριές ἐκάνα,

τά δύο τῶν πόδια τῶν Τουρκῶν ‘ς ἕνα παπούτ’ ἐβάνα.

Εἶχαν καί τά καραβιά τῶν, ‘που τῶν ἐκουβαλοῦσα,

‘σᾶν μπέηδες καί πρίντζιπες εἰς τά Σφακιά ‘περνοῦσα.

κ’ ἤθελα τό συλλογιαστού καλά νά τό μετρήσου,

οὔλους τσοί Τούρκους μοναχοί πῶς θά τσοί πολεμήσου.

κ’ ὁ Μόσκοβος κ’ ἄν ἤτονε ‘ς τή Γαῦδο γιά νά φτάξη,

ἐτόσο μύθος καί Τουρκιά, ἤθελε τσοί ρημάξη.

καί δίχως νά τήν κάμουσι τή Κρήτη ρωμηοσύνη,

νά τά ξεβγάλου τά Σφακιά δέν ἦτο δικηοσύνη.

μά ‘κλείσασι τά μμάθια τῶν γιατί βαρειά ‘πονούσα,

νά βλέπουσι τσοί Κρητικούς τά χάλια ‘ποῦ ‘περνοῦσα;

κ’ ἐμοιάσασι τοῦ μέρμηγκα, ‘ποῦ λέ’ ἡ παροιμία,

τό πῶς «’σάν τ’ ὀργιστ’ ὁ Θεός τόν κάνει ‘σάν τή μυίγια 986/1032

φτερά τοῦ δίδει καί πετᾶ καί τή φωλειά τ’ ἀφήνει,

καί ‘βρίσκει τόνε τό πουλί καί τόνε καταπίνει».

‘Εγ’ Ἀναγνώστης τοῦ Παπᾶ ὁ Σήφης τοῦ Σκορδύλη,

αὐτά ‘που σᾶς δηγήθηκα μέ γράμμα μέ κοντύλι,

ἀρχινηξα καί τά ‘γραφα ‘λιγάκι κάθα ‘μέρα,

κ’ εἰς τή Παπούρα ‘κάθου μου ‘ς τό Γκίβερτ’ ἀπό πέρα.

εἰς τή Παπούρα ‘κάθου μ,οὐ γιατί ἠμου ‘γγαλονόμος,

καί μέ τόν μπάρπα Πανζελιό, ἀποῦτον τυροκόμος.

ἐγώ ἐκράθιου τό χαρτί κ’ ἐκράθιου καί τή μπένα,

κ’ ἐκεῖνος μου δηγάτονε καί τά ‘γραφά ‘νά ἕνα,

ἐκεῖνος μου δηγάτονε τό Δάσκαλο τό Γιάννη,

τά ‘μμάθια τοῦ δακρύζουσι, ‘σάν τόν ἀναθιβάνη

ἡ γιομιλιά τοῦ κόβγεται, συλλογιασμοί τόν πιάνου,

καί μαύρους ἀναστεναγμούς τά ‘σωθικά τοῦ βγάνου.

Πόσα καί πόσα βάσανα, πόσες καί πόσες λύπες,

τώρχουντα ‘ς τό συλλογισμό, πόσοι καϋμοί καί πρίκες !

Ν’ ἀναστορᾶται μονομιᾶς τοῦ Καστελιοῦ τσ’ ἀνθρώπους,

τσοί χωριανούς τοῦ κ’ ἐδικούς, τσοί φίλους καί συντρόφους

Ν’ ἀναστορᾶται τά Σφακιά τσ’ ἄντρες καί τά καλά τῶν,

τά πάθη καί τά χάλια τῶν, καί τ’ ἀποδόματα τῶν. 1006/1032

Τραγουδιχτά μου τά ‘λεγε γιατ’ εἶναι ριμαδωρος,

γιατ’ ἔχει κ’ ἀπού τό Θεό καί τό μεγάλο δῶρος.

ὅσα δέν εἴδ’ ἐκάτεχε κ’ ὅσα εἶδε δέ τά ‘ξέχνα,

γιατ’ ἔχει καί ‘θυμητικό καλλίτερ’ ἀπό μπένα.

Καί ποιός ‘μπουρεί νά δηγηθῆ ἐκεῖνα ‘πού θυμᾶται,

κ’ εἰς τό τραγούδι νά τά εἰπῆ ἐκεῖνα ‘που δηγᾶται;

πολλά εἰδασι τά ‘μμάθια τοῦ κ’ ἀκούσασι τ’ αὐθιᾶ του,

καϋμένα χείλη, βάσανα, ἀσπρίσαν τά μαλλιά του.

Τά χίλια ὀχτακόσια δέν ἔφταξε τό ἔτος,

ἐκ τοῦ Δασκάλου τόν καιρό δεκάξε χρόν’ ὀφέτος,

‘ποῦ ‘βάστου ‘ς τό σακκούλι μου, μπένα, χαρτί, μελάνη,

καί τό τραγούδι τό ‘γραψα τοῦ Δάσκαλου τοῦ Γιάννη.

μ’ ἄν ἤν τά γράμματα σφαλτά, τά λόγια δίχως χάρι,

‘σᾶν τυροκόμου μάθησι καί μπένα μιτατάρη,

ἄν ἤν τά γράμματα σφαλτά τά λόγια ‘μπερδεμένα,

συμπάθει ὅσοι τ’ ἀκούετε δέν ἔναι κ’ ἀπό μένα,

‘σᾶν αἰγιδάρης ὁ φτωχός ‘πό κάτ’ ἀπού τό πρίνο,

τό ‘γραψα ‘σάν ἐκάτεχα, τῷ γνωστικῶ τ’ ἀφήνω.

νά τραγουδούσι θλιβιερά οὖλοι μιστοί μεγάλοι,

νά τόνε κλαῖν τό Δάσκαλο, καί τῶν Σφακιῶ τό χάλι.

καί νά μή λέη καί κιανεῖς γιά τά γραφόμενά μου,

ἄλλοι τά δηγηθήκασι πιλειά προτήτερά μου,

κ’ αὐτός ὁ μπάρπας Παντζελιός ἐδά ‘ς τά γεραθειά του,

‘που τά εἰδασι τά ‘μμάθια τοῦ κ’ ἀκουσᾶν τά τ’ αὐθιᾶ του.

κ’ εἶχε καί ‘πιθυμιά πολλή πάντα νά τά δηγᾶται,

‘σάν τό ψαλτήρ’ ὁ δάσκαλος, ἀπόξω νά θυμᾶται. 1032/1032